شخصیتها و گرایشهای یهودی قرون وسطی

در طول قرون وسطی گرایشها و شخصیتهایی شکل گرفتند و ظهور یافتند که پاره ای از آنها بسیار مهم است. برخی از آنها عبارت است از:

1- قرائیم
از ابتدای قرون وسطی و اندکی قبل از آن، یهودیت راست کیش همان فرقه فریسیان بودند که علاوه بر تورات کتبی، تورات شفاهی را نیز قبول داشتند. در سده های نخستین میلادی تورات شفاهی به تدریج مکتوب گشت و به شکل تلمود در آمد. در سال 767 میلادی فردی به نام عنان بن داوود بغدادی تورات شفاهی و تلمود را رد کرد و تنها متون عهد قدیم را معتبر و مستند شمرد. او فرقه ای را بنیان گذاشت که قرائیم خوانده می شدند. گفتنی است این فرقه در بین النهرین و ایران پیروانی پیدا کرد.

2- سعدیا بن یوسف
معروف ترین شخصیتی که این فرقه را رد کرد، دانشمندی به نام سعدیا بن یوسف (882- 942) بود. او که رئیس مدارس بابل بود، فرقه قرائیم را باطل دانست. سعدیا تلاش کرد که کتاب مقدس را با فلسفه ارسطو جمع کند؛ زیرا این دو را متمم هم می دانست. شایان ذکر است که گاه او را پدر فلسفه یهود در قرون وسطی خوانده اند.

3- موسی بن میمون
یکی از برجسته ترین عالمان یهودی قرون وسطی موسی بن میمون (1135- 1204 م) است. او در شهر قرطبه در اسپانیا متولد شد و در آنجا کودکی خود را گذرانید. وی در سن سیزده سالگی به مصر مهاجرت کرد و در آنجا به تحصیلات خود ادامه داد. از او آثار مهمی در زمینه های مختلف باقی مانده است. از جمله مهمترین آثار او یکی کتاب تفسیر میشناها است که در آن سعی کرده تعالیم کتاب میشنا را برای عموم قابل فهم گرداند. کتاب مهم دیگر او دلاله الحائرین (راهنمای گمراهان) است. وی در این کتاب سعی می کند اصول دیانت یهود را بر مبنای عقلانی و مطابق با فلسفه ارسطو بیان نماید. موسی بن میمون در کتاب تفسیر میشناها، ارکان ایمان یهودی را در اعتراف نامه ای سیزده بندی بیان می کند. این اعتراف نامه بعدها مورد قبول عموم یهودیان واقع شد:
1- من ایمان دارم که خداوند همه چیز را خلق کرده و در همه جا حاضر است و بر همه چیز نظارت کامل دارد.
2- من ایمان دارم که خداوند یگانه است.
3- من ایمان دارم که خداوند جسم، شکل و صورت مادی ندارد
4- من ایمان دارم که خداوند ازلی وابدی است.
5- من ایمان دارم که به جز خداوند نباید موجود دیگری را پرستش کرد.
6- من ایمان دارم که خداوند از افکار درونی انسانها اطلاع دارد.
7- من ایمان دارم که نبوت حضرت موسی حقیقت محض است
8- من ایمان دارم که حضرت موسی از بزرگ ترین پیامبران است.
9- من ایمان دارم که خداوند، تورات را به حضرت موسی عطا فرموده است.
10- من ایمان دارم که تورات ما هرگز تغییر نخواهد کرد و چیزی جایگزین آن نخواهد شد.
11- من ایمان دارم که خداوند به نیکان پاداش می دهد و بدان را مجازات می کند.
12- من ایمان دارم که ماشیح عاقبت ظهور خواهد کرد.
13- من ایمان دارم که مردگان روزی زنده خواهند شد.

4- قبالا
قبالا که به معنای قبول و دریافت است، نام گرایش و یا تعلیم خاصی می باشد که در قرون وسطی در میان یهودیان به وجود آمد. گفته می شود که هر چند در قرن دوازدهم میلادی این گرایش به صورت خاص آشکار شد، ریشه آن به سده های نخست میلادی و زمان فشار و شکنجه رومیان باز می گردد. به هر حال قبالا گرایشی است عرفانی و رمزی که می گوید تعالیمی شفاهی وجود دارد که سینه به سینه گشته و به اهل آن سپرده شده است. معروف ترین کتاب این گرایش، زوهر (درخشنده) می باشد که تفسیری عرفانی و رمزی بر پنج سفر تورات است. گفته می شود این کتاب در قرن دوم میلادی نوشته شده و بعدها در قرن نهم میلادی پیدا شده است.
درباره موضوع کتاب زوهر چنین گفته شده است: «کتاب زوهر اساسا تفسیری است که در پنج جلد تورات نوشته شده و به زبان های عبری و آرامی تدوین گردیده است. کلمه زوهر به معنی فروغ و روشنایی است و منظور مولف از نوشتن این کتاب است آن بوده که متن تورات را تفسیر نموده و اسرار آن را روشن سازد. موضوع کتاب زوهر تشریح قانون تورات و فلسفه مذهب یهود است. در این کتاب درباره اسرار خلقت جهان و مقام انسان در عالم وجود بحث شده است. نیز شرح داده شده که چگونه انسان می تواند با مشاهده هر برگ گیاه و درخت و با مطالعه جهان اطراف خویش به وجود خدا پی برد و به او نزدیک شود. زوهر تأکید می کنند که باید خداوند را دادار بزرگ جهان دانست نیز متذکر می گردد که اگر تحصیل و مطالعه تورات همراه با ایمان حقیقی نباشد، سودمند نخواهد بود. زوهر می گوید اگر کسی تورات را بدون ترس از خدا و از عشق به او مطالعه نماید صدای او به آسمانها نخواهد رسید.»
زوهر درباره ظهور ماشیح نیز سخن می گوید. در این خصوص، قبالایی ها روشهای مرموز و پیچیده ای برای محاسبه تاریخ ظهور ماشیح و پایان یافتن رنج و ذلت ملت یهود به کار می بردند.
در کتاب زوهر نمازها و دعاهای بسیار زیبایی وجود دارد یکی از آنها با کلمات بریخ شمه آغاز می گردد و در مساجد (هنگامی که تورات را از مکانش برای تلاوت بیرون می آورند) خوانده می شود. مضمون آن چنین است: «متبارک باد نام پروردگار جهان!... من بنده درگاه ذات قدوس متبارک هستم... درود بر او!... من بر هیچ انسانی تکیه نمی کنم و بر هیچ فرشته یا شخص قدرتمند توکل نمی نمایم، تنها پناه من خدای آسمانها خدای حقیقت و راستی است. قوانین او صحیح و عادلانه است؛ پیغمبرانش، پیامبران راستی و حقیقت هستند و نیکیهای بسیار و حقیقتهای زیادی از او سرچشمه می گیرند. من فقط به او توکل می کنم و تنها نام مقدس و پر افتخار او را ستایش می نمایم. آفریدگارا، تمنا دارم که رضای تو بر این تعلق گیرد که دل و جان مرا به قوانین تورات آشنا و نزدیک سازی و آرزوهای قلب من و قلب تمام افراد قومت، ملت اسرائیل، را در راه نیکی و زندگی و سلامت و صلح و آشتی عملی گردانی! آمین.»