انضباط اخلاقی، شعائر و راههای نیایش در دین بودا

انضباط اخلاقی در دین بودایی
از آنجا که دین بودایی اساسا دینی غیرالهی است، اعمال مذهبی یک بودایی عمدتا شامل پیروی از زندگی توأم با انضباط اخلاقی است تا عبادات گوناگون یا انجام دادن شعائر و آیینهای متفاوت. البته شعائر و آیینهای گوناگون را تا آنجا که به تحولات متأخر دین بودایی مربوط است نمی توان کاملا نادیده گرفت. راه و روشی که به توقف کامل رنج و رسیدن به نیروانا می انجامد در چهارمین حقیقت شریف بودا نهفته است. در این حقیقت شریف، ~بودا~ راه هشتگانه مشهور یا به گفته او «راه میانه» را تعلیم داد. او اعلام کرد کسانی که می خواهند به کمال مطلوب زندگی دست یابند باید از هر دو سوی افراط در لذت جویی و زهد و ریاضت خودداری کنند، زیرا همان گونه که او گفت «افراط در لذت جویی، پست، زننده، شرم آور و مضر، و افراد در زهد و ریاضت، دردناک، خفت آور و مضر و هر دو بی فایده است». افراط در لذت جویی، پیشرفت و اعتلای روحانی آدم را به تأخیر می اندازد و افراط در زهد و ریاضت عقل آدمی را تضعیف می کند. در واقع بودا هر دوی این راهها را قبل از نیل به اشراق و روشن بینی نهایی خود تجربه کرده بود – نخست زمانی که او در قصر پدرش شاهزاده بود و دوم زمانی که برای مدتی پس از ترک خانه به اعمال ریاضت آمیز پناه برده بود.

هشت راه شریف در آیین بودا
پس راه میانه ای که بودا برای پیروانش تبلیغ می کرد تا از آن پیروی کنند کدام است؟ در کلام خود بودا که می گویند در برابر راهبان رهروش نقل کرده چنین آمده: «بدرستی آن هشت راه شریف که باید آموخت عبارتند از: نگرش (ادراک) درست، اندیشه درست، گفتار درست، عمل درست، امرار معاش درست، کوشش درست، مراقبت درست، تمرکز درست. ای راهبان، این همان راه میانه ای است که بینش و معرفت می بخشد و سبب ارامش، معرفت ویژه و روشن بینی و «~نیبانا~» می شود». این هشت قاعده در جاهای گوناگونی در متون پالی، سانسکریت و متون دیگر نقل شده است. این جمله به خود بودا نسبت داده می شود: «و، بهیکهوس نگرش ]ادراک[ درست چیست؟ ببهیکهوس معرفت به رنج، حقیقت رنج، پایان رنج و راهی است که به توقف رنج منتهی می شود. این همان چیزی است که نگرش درست نامیده می شود.
«و، بهیکوس، اندیشه درست یا هدف نیک چیست؟ هدف، قطع علایق، خیرخواهی و مهربانی است. این همان چیزی است که اندیشه یا هدف درست نامیده می شود.
«و، بهیکهوس، گفتار درست چیست؟ خودداری از دروغ، تهمت، فحش و ناسزا و سخنان بی حاصل. این همان گفتار درست است.
«و، بهیکهوس، عمل درست چیست؟ خودداری از قطع حیات دیگران، خودداری از گرفتن چیزی که به او تعلق ندارد، خودداری از زیاده روی در لذات نفسانی. این همان عمل درست است.
«و، بهیکهوس، امرار معاش درست چیست؟ در اینجا، ای بهیکهوس، پیرو آیین شریف امرار معاش نادرست را کنار می نهد، و روزی خود را از طریق معاش درست تأمین می کند.
«و، بهیکهوس، کوشش درست چیست؟ در اینجا، ای بهیکهوس، برادر دینی می کوشد اراده خود را چنان نیرومند سازد که اخلاقیات زشت و ناپسندی که در او امکان رشد پیدا نکرده هرگز پدید نیاید؛ برای این هدف همه نیروی خود را به کار می گیرد و ذهن خود را تحت سیطره درمی آورد. امید است که او حالات زشت و ناپسندی را که در او پدید آمده با اراده استوار کنار گذارد، مجاهده کند، تمام نیروی خود را به کار گیرد و قوای ذهنی خود را تحت سیطره درآورد. امید است که اخلاق و منش نیکی که در او ایجاد شده دوام آورد، زنگار نگیرد، افزایش یابد، فراوان شود، گسترش یابد و به کمال رسد، باشد که او سعی و مجاهده کند همه نیروی خود را به کار گیرد و امیال و خواستهای خود را تحت سیطره درآورد. این کوشش درست است.
«و، بهیکهوس، مراقبت درست چیست؟ در اینجا، ای بهیکهوس، برادر دینی باید مراقبت از جسم خود را ادامه دهد، گرم و پرشور، مسلط بر خویش و مراقب باقی بماند، در حالی که بر امیال خود و هم بر رنج و اندوه دنیا غلبه یافته است. به همان طریق مراقب احساسات، افکار و عقاید خود باشد و چنان از هر یک مراقبت کند که گرم و پرشور، مسلط بر خویش و مراقب باقی بماند، در حالی که بر امیال خود و رنج و اندوه دنیا غلبه یافته است. این مراقبت درست نامیده می شود.
«و، بهیکهوس، تمرکز درست چیست؟ در اینجا، ای بهیکهوس، برادر دینی که بر امیال شهوت انگیز و اندیشه های مذموم تسلط پیدا کرد، به اولنی «جنانا» وارد می شود و در آن زندگی می کند، جایی که در آن اندیشه و تأمل وجود دارد که خود مولود خلوت گزینی و تنهایی است و سرشار از شادمانی و راحتی. پس از سرکوب اندیشه و تأمل، اووارد جنانای دوم شده و در آن ساکن می شود که خودانگیخته است، از تمرکز زاده می شود، سرشار از سرور و شادمانی است، از اندیشه و تأمل آزاد است، ذهن به آرامش و یقین دست می یابد و در عالی ترین مرتبه سکنی می گزیند. و بعد دلزده از شادی و سرور، او با آرامش در حالت تعمق و تفکر باقی می ماند، در حالی که مراقب و مسلط به خو یش، در جسم خود آن نوع آسایش را احساس می کند که آریاییها درباره او می گویند: «آنکه در آرامش به تأمل می پردازد و آگاه است، آیا چنین کسی در آسایش می زید؟» سپس او به جنایای سوم وارد شده و در آن به سر می برد. و بعدها با کنار گذاشتن آسایش و راحتی، با کنار گذاشتن رخوت و دلزدگی و با چشم پوشیدن از شادیها و سرمستهایی که به آنها عادت کرده بود، در جنانای چهارم وارد می شود که شادی و شعف و خلوص کامل در مراقبه و طمأنینه است و در آن نه راحتی احساس می شود و نه درد و رنجی. این همان تمرکز است». می توان این مطالب را برای توضیح بیشتر راه هشتگانه مذکور اضافه کرد:

1. نگرش یا درک درست:
نگرش درست عمدتا به درک روشن چهار حقیقت شریفی که بودا تعلیم داده اشاره می کند. همچنین برای اشاره به درک یا فهم درست نظریه های پراتیتیا ساموتپادا، گذرابودن امور و عدم روح، که در تعالیم بودا حضور کامل دارد به کار می رود. از این رو شروع یا گام نهادن در طریق هشتگانه شریف مستلزم درک روشنی از اصولی است که پیشتر ذکر شد به طور خلاصه، ما باید درک روشنی از ماهیت سمسارا داشته باشیم.

2. اندیشه درست:
این مرحله دوم راه هشتگانه از ما می خواهد که ذهن خود را پاک نگاه داشته، آن را از شهوات و سوءنیت و غیره ازاد کنیم. بعلاوه در همان زمان، ما باید هر چیزی را که مانع پیشرویمان می شود رها کنیم. مقصد و غایت آن دست یافتن به چیزهایی عالی تر و خالصتر و اندیشیدن درباره آنهاست.

3. گفتار درست:
این مرحله شامل اجتناب از دروغ، غیبت، سخنان تند و بهتان است. علاوه کلام ما باید از غرض ورزی، منابع شخصی و اظهارات تعصب آمیز و غیره به دور بوده، با اندیشه درست متناسب باشد.

4. عمل درست:
این مرحله عملا شامل مراعات پنج دستور در جنبه های منفی و مثبت آنها می شود: الف) نه تنها کسی را به قتل نرسان، بلکه بی آزاری نسبت به همه پیشه کن؛ ب) نه تنها از آنچه به تو داده نشده صحبت مکن، بلکه بخشش و سخاوت داشته باشد؛ ج) نه تنها زنا نکن، بلکه پاکدامن و خویشتندار باش؛ د) نه تنها سخن باطل مگو، بلکه راستگو و صادق باش؛ هـ) نه تنها از مواد مخدر یا مشروبات سکرآور دوری کن، بلکه خویشتنداری و مراقبت پیشه کن. سه دستور اول، بویژه،عمل درست را تشکیل می دهند.

5. امرار معاش درست:
این شامل امرار معاش از راههای درست، حلال و بدون خدعه ای است که دیگران را از حق داشتن آن محروم نمی کند. این شامل اندرز اجتناب از تمایل به احتکار اجناس، مال اندوزی و کسب درآمد از طریق ناصواب و مانند آن است. مشاغل سنتی که انتظار می رود مردم از آنها خودداری کنند عبارتند از: الف) معامله اسلحه؛ ب) خرید و فروش موجودات زنده؛ ج) خرید و فروش گوشت؛ د) خرید و فروش مشروبات سکرآور و هـ) خرید و فروش سم.

6. کوشش درست:
این شامل کوششی صادقانه برای رهاکردن عادات زشت و گرایش به عادات پسندیده است. بنابراین از چهار کوشش مستمر زیر تشکیل یافته است: الف) کوشش برای جلوگیری از وقوع شری که هنوز واقع نشده است؛ ب) کوشش برای نابودکردن شری که قبلا انجام یافته سات؛ ج) کوشش برای ترغیب عمل خوبی که هنوز انجام نگرفته است و د) کوشش برای تقویت عمل نیکی که قبلا انجام گرفته است. با عمل صادقانه با این اعمال خیر، در دین بودایی از اشخاص انتظار می رود فضایل اخلاقی عالی تری را در خود پرورش دهند که به نام ~داسپارامیتاها~ معروفند: بخشش، اخلاق (~شیلا~)، کناره گیری از دنیا، حکمت، قدرت، شکیبایی، صداقت، عزم راسخ، نوعدوستی و انصاف و عدالت.

7. مراقبت درست:
این شامل مراقبت یا مواظبت مداوم از جسم، احساسات، ذهن و اندیشه هایی است که پدید می آید؛ برای اینکه از انحراف آنها جلوگیری شود. مراقبت درست، ذهن را از راگا و دوشا رها کرده، آن را برای تمرکز که مرتبه ای برتر است آماده می سازد.

8. تمرکز درست:
پس از عمل به مراقبت درست، شخص خود را برای مرحله نهایی یعنی مرحله تمرکز درست آماده می سازد. این مرحله خود از چهار مرحله متوالی تشکیل می شود. از طریق سه مرحله پی درپی پایین تر، ذهن سرانجام به مرحله چهارم ~سامادهی~ می رسد که حقیقتا مرتبه رهایی و ارامش و طمأنینه است که در آن نه هیچ نوع شادی و لذتی احساس می شود و نه هیچ رنج و ناراحتی. مرحله تمرکز درست با کوشش ذهن در تمرکز روی نقطه ای مشخص (اکاگراتا) از شیئ سالم شروع می شود و در تمرکز کامل ذهن، شادی و ارامش محض خاتمه می یابد.
از میان راه هشتگانه مذکور، دوتای اول چیزی را تشکیل می دهند که در دین بودایی ~پراجنا~ نامیده می شود، سه تای بعدی شیلا و سه تای آخر سامادهی را تشکیل می دهند. پس به یک معنا، پراجنا، شیلا، وسامادهی سه راه گسترده ای هستند که از طریق آنها فرد می تواند به آزادی نهایی برسد. گاهی اوقات این ترتیب، تغییر می یابد و به صورت شیلا، سامادهی، پراجنا ارائه می شود که نشان می دهد پس از عمل به اخلاق، مراقبت و تمرکز، گونه ای درک و شناخت درست از ماهیت موجودات به وجود می آید. اما همچنین درست است که بگویم بدون درک صحیح و نگرش درست درباره ماهیت موجودات، عمل به اخلاقیات و غیره احتمالا غیرممکن است. از این رو شاید ترتیب آنها خیلی مهم نباشد؛ آنچه اهمیت دارد این است که درک کنیم همه این مراحل پیوندی تنگاتنگ با یکدیگر دارند و باید در پرتو شناخت این پیوند تنگاتنگ به آنها عمل شود.

الزامی بودن وظایف اخلاقی پنجگانه برای عوام و راهبان
این وظایف اخلاقی پنجگانه در دین بودایی برای عوام و راهبان به طور یکسان الزامی است، اما دین بودایی از هشت اصل و دستور (آتهانگا شیلا) و ده پند و اندرز (داساشیلا) سخن می گوید که برای عوام الناس که بیشتر دیندار و کمتر وابسته به خانواده اند و بخصوص برای راهبان الزامی است. سه دستور اضافی در ~آتهاشیلا~ عبارتند از: الف) خودداری از خوردن بی موقع غذا؛ ب) خودداری از رقص، آوازخوانی، موسیقی و مانند اینها و استفاده از عطر گلها، لوازم آرایش و زیورآلات شخصی و ج) اجتناب از نشستن در نشیمنگاههای رفیع. در دستورات اخلاقی دهگانه که خصوصا برای سامانراها تازه واردان به رهبانیت بودایی که کمتر از بیست سال دارند و به این نام معروفند) در نظر گرفته شده، دو قاعده اضافی از این قرار وجود دارد: اصل و دستور هفتم آتهاشیلا (دومین از دستورات بالا) به دو بخش تقسیم می شودو بخش اخیر آن به عنوان دستور هشتم معروف است. از این ارو اصل هفتم شامل این دستور می شود: خودداری از رقص، آواز و موسیقی و مانند اینها و اصل هشتم شامل این دستور است: خودداری از رقص، آواز و موسیقی و مانند اینها و اصل هشتم شامل این دستور است: خودداری از رقص، آواز و موسیقی و مانند اینها و اصل هشتم شامل این دستور است: خودداری از استفاده از حلقه های گل، عطریات، ازدواجهای نامشروع و مانند آن. اصل و دستور نهم در آتهاشیلا مانند دستور هشتم است و اصل دهم خودداری از به کار بردن طلا و نقره است.

اعمال ساده نیایش و پرستش بودا در دین بودایی متأخر
دین بودایی متأخر علاوه بر آنکه ارزش طریق هشتگانه را به رسمیت می شناسد همچنین دعاها و نیایشهای فراوانی را در ستایش بودا و مراسم گوناگونی را درباره او شامل می شود. در ابتدا بودا را به عنوان مردی بزرگ، معلم، قهرمان، سرور یا فردی خجسته و مبارک مورد احترام قرار می دادند، اما رفته رفته چنین اعمال احترام آمیزی مبدل به کیش تمام عیار پرستش بودا شد. بتدریج بودا به شیوه های مختلف مورد پرستش قرار گرفت، برای مثال از طریق ~واندانا~ یعنی با خواندن سرودهای مذهبی در ستایش او، با تکرار ذکرتری – ~ساران – گامانا~، با تقدیم گلها و اشیاء نمادین دیگر به تصاویر و تندیسهای او و با پرستش آثار مقدسی از نمادهای یادبود یا پرستش چیزی که تصور می رود بودا از آنها استفاده می کرده و مانند اینها. اکنون معابدی در مکانهای مختلف بنا شده و این معابد و استوپاهای گوناگون به اماکنی برای زیارت بوداییان تبدیل شده اند. بخصوص معابد بوده - ~گایا~ از سراسر جهان زوار را به سوی خود می کشانند. در این معابد، تصاویر بودا نصب شده و زوار گلها و چیزهای دیگری را به آنها اهدا می کنند.

شعائر و مناسک مذهبی در ارتباط با شخصیت بودا و دارما
علاوه بر این اعمال ساده نیایش و پرستش بودا، بخصوص در سنتهای ~مهایانه~ و ~واجرایانه~، رشته ای شعائر و مناسک مذهبی نیز در ارتباط با شخصیت بودا و دارما او پدید آمده است. عامترین و رایجترین مراسم یا آیین پرستش برای تمام بوداییان تکرار ذکر ~تری - ساران – گامانا~ است که آغازگر هر مراسم مقدسی است. علاوه بر این، مهایانیستها و پیروان واجرایانا از برخی شیوه های سری و مخفی مانند منترا،مودرا،دهارانی، ماندالا و غیره استفاده می کنند. از دیدگاه ساختاری، رسم و سنت نگهداری و اداره ~سنگهه~ به عنوان نهاد رهبانی با اجرای مراسم ویژه ای مانند ~پراوراجیا~ (مراسم تشرف برای مبتدیان)، ~پاسامپادا~ (رسم انتصاب راهبان یا راهبه ها)، ~کاثینا~ (مراسم سالانه ای که در آن افراد غیرروحانی پارچه ای پنبه ای را برای دوختن ردا به راهبران تقدیم می کنند)و ~یوپوساثا~ (گردهمایی در آغاز هر ماه نو و هنگام بدر آن برای شرح و توضیح دمه) و غیره معمول بوده است. بعلاوه، بوداییها مراسم سالانه ویژه ای را به صورت مراسم جشن و سرور برگزار می کنند. برای مثال، ~وشاکهی پوجا~ بر طبق تقویم هندوئی همه ساله به هنگام بدر ماه در برج وشاکهی به یادبود روز تولد بودا برگزار می شود و حتی طی تشریفات رسمی از طریق برگزاری جلسات مقدس دمه تکریم می شود، مراسم بسیار دیگری نیز رایج است.

https://tahoor.com/fa/Article/PrintView/114962