زندگی و اندیشه های الهیاتی نتنئل بن فیومی

زندگی

نتنئل بن فیومى دانشمند و فیلسوف یمنى است که در نیمه اول قرن دوازدهم در اوج اعتبار بود. گویا او پدر یعقوب ابن نتنئل است که ابن میمون کتاب رساله به یمن خود را براى او فرستاد.

آثار و نوشته ها
کتاب حدیقة العقول نتنئل چکیده اى در مورد کلام است; این کتاب در سال 1896 توسط ریچارد گوتایل انتشار یافت و سپس به وسیله دى لوین در سال 1908 ویراستارى و به انگلیسى ترجمه شد.

دیدگاه الهیاتی نتنئل در مورد خداوند

هفت فصل این کتاب به بررسى وحدانیت خدا، انسان همچون عالم صغیر، فرمانبردارى از خداوند، توبه، توکل بر خدا، مشیت الهى، ماشیح و حیات اخروى مى پردازد. سرآغاز کتاب نیایش با خداوندى است که علة العلل نامیده شده است. نتنئل مى گوید خدا واحد مطلق است، در ابدیت و ازلیت یکتاست، او که روح ها را از خود صادر مى سازد، صور را ابداع مى کند، اجسام را خلق و ایجاد مى کند. احسان، شرافت و قدرتش عظیم است. او محدود به حدود نیست و از سر اراده و اختیار عمل مى کند. افلاک سماوى، حکمت و قدرت، حکمرانى و نظم دادن، تمجید و ستایش، لطف و بخشش، حاکمیت و بقا، عظمت و شکوه، خلقت و فرمانروایى، یگانگى و قدرت مطلق از آن اوست. او یگانه حیى است که نمى میرد; به واسطه قدمش ازلى است و به واسطه آنکه دوامش از خودش است، ابدى و سرمدى است; خالق الهى از طریق قدرت برترش بر انجام هر آنچه بخواهد قادر است; هیچ چیز شبیه به او نیست; او تمام اشیا را از عدم آفریده است; هیچ حد مکان یاکیفیتى را نمى توان به او نسبت داد; تختى ندارد تا مکان داشته باشد و کرسى اى ندارد که مستلزم نشستن باشد، و به اوصافى از قبیل قیام یا قعود، حرکت یا سکون، زاییدن یا زاییده شدن، اسم یا حد داشتن توصیف نمى شود. تمام معبودها در برابر او خاضعند و تمام مخلوقات براى پرستش او سر تعظیم فرود مى آورند. او داخل یا خارج از چیزى نیست، نزول یا صعود نمى کند. او وراى دسترسى عقل انسان است، وراى ادراک، تصور و حتى حدس و گمان است. ذات او توصیف ناپذیر است و به واسطه صفات قابل دستیابى نیست. به نظر نتنئل، شناخت ذات حقیقى خداوند امکان پذیر نیست. بنابر دیدگاه او، فعل آفریدن نباید علت تلقى شود; زیرا چنین علتى مرتبط با معلولش است و خداوند مستقیما با عالم ارتباط ندارد.
نتنئل بر این مبنا بر بحیه ابن پقودا به خاطر توصیف خداوند به علة العلل انتقاد کرد; چرا که عقل اول علت العلل است و خداوند به عنوان خالق آن را از عدم خلق کرده است. نتنئل در ادامه بحثش در مورد خلقت مى گوید واژگان «شوق» و «اراده» و «حکم» تعیین کننده فعل مرموز خلقت است که در مورد آن شناختى نمى توانیم به دست آوریم. ما انسان ها نمى توانیم به رموز الهى دست یابیم: تصور و ادراک خداوند به هیچ طریقى ممکن نیست. درک انسان از اولین مخلوق، یعنى عقل اول، فراتر نمى رود.

دیدگاه الهیاتی نتنئل در مورد خلقت و آفرینش

نتنئل در توضیح چگونگى اولین مخلوق مى گوید عقل اول واجد برخى از صفاتى است که به خداوند نسبت داده شده است; عقل اول مبدأ تمام چیزهاست و موضوع ادراک عقلانى است. علاوه بر این، عقل اول کامل است و مبدأ نفس کلى است. نتنئل در اینجا عقل اول را با عدد یک و نفس کلى را با عدد دو مقایسه مى کند. نتنئل در ادامه بیان مى دارد که عقل اول خارج از زمان و مکان آفریده شده است، ولى نفس کلى در موقعیت زمانى و مکانى تجلى مى یابد. به نظر نتنئل، عقل اول را به مثابه تورات و حکمت نیز مى توان فهمید، در حالى که نفس کلى همچون باغ عدن تلقى مى گردد.

اعتقاد نتنئل به وجود هفت عقل متناظر با افلاک هفت گانه
نتنئل بر خلاف دانشمندانى که معتقدند ده عقل متمایز از عقل اول متجلى مى شود، به وجود هفت عقل متناظر با افلاک هفت گانه اعتقاد دارد: این افلاک هفت گانه مرکب از ماده و صورتند، و از نفس کلى تجلى مى یابند. به محض اینکه عقل اول در ایجاد نفس کلى ذات خود را درک کند، نفس کلى نیز به دنبال تقلید از عقل اول بر مى آید و در نتیجه فلک سماوى را متجلى مى سازد. نور و حرکت از همان ابتدا به عالم تحت قمر انتقال مى یابد، همان گونه که خورشید توسط پرتوهایش ماه را روشن مى سازد. در ادامه حرکت افلاک از طریق اختلاط و ترکیب چهار عنصر موجب مى شود تمام موجودات عالم زیرین، یعنى معدنى ها، گیاهان، حیوانات، انسان ها و انبیا به وجود آیند. نتنئل در توصیف این فرآیند تجلى اظهار مى دارد که در عالم پایین پنج نظام به صورت سلسله مراتبى تنظیم شده اند.
او از کانى هاى غیر قابل تبدیل به مایع یک نوع برتر، یعنى یاقوت، و از فلزات قابل تبدیل به مایع نوع برترى، یعنى طلا را به وجود آورد که بسیار شبیه به گیاهان است، زیرا شبیه آنها رشد مى کند. او از گیاهان یک نوع اصیل یعنى درخت نخل را ایجاد کرد که بسیار نزدیک به حیوانات است... خداوند در میان حیوانات مخلوقى از رده انسان یعنى میمون را قرار داد... باید در میان جنس انسان رده اى شبیه فرشتگان وجود داشته باشد. این رده انبیا و وارثین آنان را شامل مى شود.. توجه کنید که این نظام چقدر عالى است; آخرین عضو هر سلسله با اولین عضو سلسله بعدى در ارتباط است. نتنئل مى گوید علاوه بر افلاک هفت گانه، فلک هشتمى نیز وجود دارد که دوازده علامت منطقة البروج را در بردارد. او به عنوان طرفدار طالع بینى، اهمیت ترکیبات عددى مختلف را مورد بحث قرار مى دهد.

فیض الهى از دیدگاه نتنئل

نتنئل در ارائه نظریاتش پیرامون فیض الهى اظهار مى دارد که کتاب مقدس اندیشه هاى علمى و فلسفى بى شمارى در بر دارد که توسط عقل مى توان آنها را کشف کرد. او تأکید مى کند که چنین معرفت سرى اى تنها باید به کسانى الهام گردد که شایسته دریافت چنین اشراقى هستند.

نبوت از دیدگاه نتنئل
نتنئل راجع به موضوع نبوت رویکردى طبیعت گرایانه اتخاذ مى کند. از دیدگاه او، تجلى الهى که از طریق عقل اول نمایان مى شود، به سبب فاصله اى که با منشأش دارد مبهم و پنهانى است. با این حال، خدا مى خواهد وسیله اى جهت نجات و رهایى انسان ها از عالم کون و فساد به آنان ارزانى دارد. در نتیجه او اراده کرده است که وحى از نفس کلى آغاز گشته و با وساطت شخصیت نبوى پاکى که جهان مادى او را نیالوده است تجلى یابد. با این تجلى، چنین فردى مى تواند وقایع آینده را پیشگویى کند، معجزه انجام دهد، بدکاران را مغلوب سازد و صالحان را پاداش دهد. نبوت او همچون وسیله اى جهت رستگارى به کار مى آید و کسانى که بر ضد او طغیان مى کنند در جهان مادى محبوس مى مانند.
نتنئل با ارائه این تفسیر از نبوت مدعى است که وظیفه پیامبر تأکید بر رعایت دقیق قوانین و نیز نداهاى درونى است. این وظایف عقلانى میان همه مردم مشترک است و لذا هر ملتى پیامبران خاص خود را دارند. بنابراین، از نظر نتنئل نبوت را باید همچون فرآیندى در طول تاریخ فهمید: خداوند پیوسته خیر و کمال خویش را بر نفس کلى متجلى مى سازد; لذا تجلى الهى به طور پیوسته به سوى بزرگانى که قابلیت دریافت آن را دارند سرازیر است. از آنجایى که تمام انسان ها مى توانند رهایى یابند، هر ملتى وحى متناسب با نیازهایش را از انبیاى خود دریافت مى کند. در مورد تورات نیز باید گفت که براى همه زمان ها به اسرائیل داده شده است; تورات کتاب کاملى است و باید ملت یهود را تا ظهور ماشیح موعود راهنمایى نماید. وحى از ملتى به ملت دیگر متفاوت است; زیرا خداوند ویژگى خاص افراد انسانى را مى داند و وحى خود را با آن منطبق مى سازد.