عید سایه بان ها در سال دینی یهود

عید سایه بان ها

موعد عید سوکوت: موعد جشن سایه بان ها یا سوکوت از پانزدهم ماه تیشری یعنی پنج روز پس از یوم کیپور آغاز می شود و به مدت هفت روز برگزار می شود که در هشتمین روز آن (22 تیشری)، موعد «شمینی عصرت» و «سیمحا تورا» قرار دارد. یکی از فرمانهای اصلی این جشن، ساختن سوکا (سایه بان خاص) است. خداوند در تورا می فرماید: «در پانزدهم این ماه هفتم، جشن سوکوت به مدت هفت روز برای خداوند است.» «هفت روز در سوکا ساکن شوید، تمام افراد بنی اسرائیل در سوکا سکونت کنند، برای اینکه تمام دوره ها و نسلهای شما بدانند که بنی اسرائیل را در سوکا (سایبان) ساکن کردم.»
برابر نظر بیشتر مفسران تورا، منظور از سایبان (سوکا) در بیابان، ابرهای ویژه ای بودند که به طور معجزه وار مردم را در بیابان از اطراف احاطه کرده و آنها را از هرگونه گزند و آسیب طبیعی محافظت می کردند. بنابراین سکونت در سوکا، یادآوری معجزه خداوند در خارج ساختن عبرانیان از مصر و محافظت از آنها در مدت چهل سال اقامت در بیابان است. یکی دیگر از فلسفه های ساختن سوکا، با توجه به وضعیت خاص سقف آن بیان می شود. سقف سوکا از جنس حصیر یا شاخ و برگ درختان است، به طوری که باران به آسانی داخل آن می شود. کسی که در سوکا ساکن است، از یک سو به وضعیت افرادی که سر پناه مناسبی برای خود ندارند، آگاه می شود و احساس همدردی بیشتری با مستمندان می کند و از سوی دیگر، به فرمان خداوند، خانه مستحکم و راحت خود را ترک کرده، در محلی که به ظاهر سقف محکمی ندارد، ساکن شده است. وی در این حالت، توکل و ایمان خود را به خداوند تقویت کرده، اعلام می کند که به فرمان خالقش حاضر است حتی مکان راحت خود را ترک کرده و به محل مورد نظر او (گرچه دارای امکانات کمتری است) برود و امید خواهد داشت که خداوند او را در هر وضعیتی مانند اجدادش در بیابان سینا حفظ می کند.
همچنین پانزدهم تیشری، زمانی است که درو و گرد آوری محصولات کشاورزی فصل تابستان پایان یافته است. لذا تورا به انسان یهودی دستور می دهد که در همین زمان که بهترین اوقات شادی اوست، به برگزاری جشن سوکوت و زندگی در سوکا بپردازد و به این طریق، خدا و مشیت وی را در شادیهای خود یادآور شود. لذا در بخشی از تورا از این جشن با نام «حگ ها آسیف» و به معنای جشن جمع آوری محصول یاد شده است. یکی دیگر از دلایل واقع شدن جشن سوکوت در پانزدهم تیشری، گذشت ایام خاص توبه (روش هشانا و کیپور) است. جشنهای سوکوت و شمینی عصرت که روزهایی تعطیل کامل مذهبی و چند روز هم نیمه تعطیل هستند و نیز محیط سوکا که تمام آن به نیت اجرای فرمان خداوند ساخته شده است، فرصت و مکان مناسبی را برای آرامش و آمادگی در آغاز سالی نو فراهم می سازند.

قوانین سوکا (سایه بان)
ساختن سوکا یکی از معروفترین میصواهای این موعد است که نام آن «سوکوت» از «سوکا» و به معنای سایه بان گرفته شده است.
1- هر سوکا لازم است که دست کم دارای سه دیواره و یک سقف با شرایطی که گفته می شود، باشد و همچنین ورود و خروج، تنها از ضلع چهارم سوکا انجام شود.
2- دیواره های سوکا باید از ماده ای باشند که در برابر وزش باد از خود ایستادگی کافی نشان دهند.
3- به طور معمول، شاخ و برگ درختان یا حصیرهایی که همانند آفتابگیر استفاده می شوند، برای تهیه سقف سوکا به کار می روند.
4- سوکا را نمی توان در زیر سقفی که از پیش ساخته شده است؛ مانند بالکن، پارکینگ سقف دار یا زیر یک درخت بنا کرد.
5- هنگام ساخت سوکا باید توجه کرد که ابتدا دیواره ها ساخته شوند و سپس سقف روی آن قرار گیرد.
6- سکونت در سوکا به هنگام صرف غذا با نان، مستلزم گفتن براخاست که آن را فقط آقایان می گویند:«متبارک هستی تو ای خدا، خالق ما، سرور جهان، که ما را با فرمانهایش تقدیس نمود و به ما سکونت در سوکا را دستورداد.»
7- برابر فرمان تورا باید هفت روز در سوکا زندگی کرد. همچنین روز هشتم (روز اول شمینی عصرت) در سوکا سکونت می کنند، اما براخای آن را نمی گویند.

فرمان چهار نوع محصول
در تورا درباره یکی از مراسم این جشن آمده است: «در روز اول (جشن)، میوه درخت شکوهمند، شاخه درخت خرما، شاخه های درخت مورد و بید (کنار) نهر را برای خودتان بگیرید و در حضور خدای خالقتان هفت روز شادی نمائید.» علمای یهود، طبق پاسوق فوق و بر اساس تعلیمات تورای شفاهی، فرمان چهار نوع محصول را چنین بیان کرده اند:
1- یک عدد اتروگ (بالنگ یا ترنج غیر پیوندی)
2- سه عدد شاخه درخت مورد
3- دو عدد شاخه درخت بید
4- یک عدد شاخه درخت خرما (لولاو).
شاخه های نامبرده را آقایان به ترتیب خاصی در یک دسته با هم می بندند و با قراردادن اتروگ در کنار آن، یک مرتبه در هر روز سوکوت به غیر از شبات بر آن براخا می گویند.

قوانین سوکوت

دو روز اول جشن سوکوت، طبق فرمان تورا «یوم طوو» به مفهوم تعطیلی کامل مذهبی مانند شبات است. تنها تفاوت یوم طوو با شبات (البته اگر با شبات همزمان نشود) به غیر از مواردی جزئی، اجازه تهیه غذای همان روز با استفاده از آتشی است که از قبل روشن بوده است. سایر ایام (پنج روز باقیمانده) در اصطلاح «حول هموعد» یا ایام میانی موعد نامیده می شوند که مراسم مذهبی ویژه ای در آنها برگزار شده و باید احترام و شادی جشن سوکوت همچنان رعایت شود.

پیوند جشن سوکوت با رویداد خروج از مصر در کتاب مقدس
سوکا چیزی شبیه سایه بان است و سقف آن از شاخه است و در فضای باز برپا می گردد. یهودیان سنتی هفت روز بعد را در این سوکا سر می کنند. در روزگار باستان عید سوکوت یکی از سه عید زیارت اورشلیم بود. دو عید دیگر عبارتند از پسح و پنجاهه. این جشن ها با برداشت های فصلی محصولات مرتبط بوده است. همانند دیگر جشن های زیارتی سوکوت در کتاب مقدس با رویداد خروج از مصر پیوند خورده است: «تو باید هفت روز را در سایه بان ها بمانی... تا نسل های آینده تو بدانند که من فرزندان اسرائیل را آنگاه که آنان را از سرزمین مصر بیرون آوردم در سایه بان ها جای دادم.»
با خراب شدن معبد دوم و با پراکندگی گسترده قوم یهود در بیرون فلسطین عنصر برداشت محصول به جنبه ای کاملا فرعی از جشن سوکوت تبدیل شد. این امر هنوز در آیین های گوناگون این جشن، و به ویژه در چهارگونه گیاهی ای که باید در عید سوکوت در کنار هم آویزان شوند به چشم می خورد. این آیین مبتنی است بر تفسیری از لاویان 23:40، و گونه های مورد نظر عبارتند از شاخه نخل (لولاو)، شاخه های گیاه مورد و درخت بید که به هم بسته می شوند و به همراه یک اتروگ، که نوع خاصی از مرکبات است، در دست نگاه داشته می شوند تا در خلال خوانده شدن مزمورهای هلل (شماره های 113 ــ 118) در کنیسه در حال تکان خوردن باشند.
زمان بندی این جشن عجیب است، زیرا با آنکه یادبود خروج در بهار انجام می گیرد این عید را در پاییز قرار داده اند. از این رو حاخام ها در توضیح این مسئله معتقدند که این نکته حاوی پیامی دینی است. در کتاب مقدس فرمان سوکا با واقعه خروج از مصر پیوند خورده است زیرا این واقعه حقیقت داشتن وجود یک خالق را، که همه چیز را مطابق اراده خویش خلق کرده است، به ما یاد می دهد سایه بان هایی که کتاب مقدس گفته می شود او ما را در آنها جای داد ابرهای جلال اویند که او آنها [یعنی اسرائیل] را با آن در برگرفت تا بادهای سوزان و خورشید نتوانند به ایشان صدمه زنند اگرچه ما در ماه نیسان از مصر بیرون آمدیم اما او دستور نداد که سایه بان ها را در این وقت برپا کنیم، زیرا اینها روزهای [آغازین] تابستانند و همگان به چنین کاری برای داشتن سایه دست می زنند. اگر ما به سایه بان سازی بپردازیم از کجا معلوم که به فرمان خالق چنین کرده ایم. بنابراین او فرمان داد که سایه بان ها را در فصل باران برپا کنیم ما خانه را به قصد سکونت در سوکا ترک می کنیم و برای همه روشن خواهد بود که این کار فرمان آن پادشاه است. پیداست که لایه های معنایی گوناگونی در لا به لای جشن سوکوت وجود دارد و مضامین مربوط به خروج فقط یکی از آنها است.

روز هوشعنا ربا

یکی دیگر از روزهای جشن سوکوت به خاطر بی نظیری آداب و مناسک مرتبط با آن از برجستگی خاصی برخوردار است. این روز هوشعنا ربا یا روز هفتم این جشن است. از دلایل این نامگذاری، تفیلاها و دعاهای ویژه ای است که در این روز خوانده می شود و عبارت «هوشعنا» به معنای «خواهش داریم (ما را) نجات بده»، در این روز بیش از دیگر ایام سوکوت تکرار می شود. هوشعنا ربا از یک نظر، به معنای روزی است که روند دادرسی محکمه آسمانی که از روش هشانا تشکیل شده بود، پایان یافته و از این پس احکام الهی اجرا می شوند. به همین دلیل در این شب تا صبح در کنیساها بیدار مانده، با مطالعه مذهبی و عبادت تلاش می کنند تا در آخرین روز محکمه، رضایت خداوند را برای باطل کردن احکام سختی که احتمالا بر اثر خطاکاریها صادر شده اند، جلب کنند. رسم است که پیش از فرا رسیدن سپیده صبح، چندین بار مراسمی کوتاه شبیه به مراسم سلیحوت برگزار شود.
البته این روز به معنای خاص کلمه از روزهای عید یا یوم طوو محسوب نیست اما مناسک مهم چندی که دارد به آن ویژگی خاصی بخشیده است. در این روز دعاهای هوشعنا در حالی خوانده می شوند که جماعت، چهارگونه گیاهی همراه خود را بر گرد کنیسه حمل می کنند. در این دعاها نجات را از خدا می خواهند و پس از آن هر یک از یهودیان شاخه ای از شاخه های بید را گرفته و با زدن و تکان دادن آن تمام یا بیشتر برگ های آن را می ریزد. این آداب در تشریفات معبد ریشه دارد. همچنین هوشعنا ربا را پایان دوره ای از داوری الهی می دانند که با سال جدید آغاز می شود. در یکی از اعتقادات عامیانه یهودی آمده است که اگر کسی به شامگاه هوشعنا ربا نرسد آن سال را به پایان نخواهد رساند. مطابق یکی از رسوم قرون وسطایی، که اندیشه های متأخر قبالایی نیز آن را بسیار تقویت کرده است، در طول شب هوشعنا ربا بیدار می مانند و به خواندن متون خاصی می پردازند. این عمل را آخرین مرحله پشیمانی می دانند که برای بیدار کردن قلب آدمی برای تشووا مفید است.

مراسم آب افشانی در جشن سوکوت

پیوندی که این عید با برداشت محصول در پاییز دارد یکی از چند خصوصیتی است که در تعیین زمان آن نقش داشته است. از ویژگی های بارز سرشت کشاورزی این جشن مراسم آب افشانی است. این رسم را پروشیان در دوران معبد پس از اولین روز سوکوت اجرامی کردند. صدوقیان این رسم را از امور غیر کتابی می دانستند. در میشنا نقل شده است که چگونه وقتی یکی از کاهنان صدوقی به جای ریختن آب بر سکوی قربانی آن را بر زمین ریخته بود ،جمعیت خشمگین زایران او را زیر رگبار میوه های اتروگ خود گرفتند. از نظر نوشته های تلمودی شرکت در شادی و سرور آب افشانی، رقصیدن، موسیقی و آواز خانی ها بزرگ ترین شادی است. تلمود می گوید: «آن که شادمانی مجلس آب افشانی را ندیده است هرگز شاهد شادی نبوده است.»
به شرکت کنندگان این مراسم، که حکیمان شاخص پروشی نیز در میانشان وجود داشتند گفته می شد که به مرتبه ای برتر از روح القدس خواهند رسید. تا این اندازه شور و شوق دینی موجود در این مراسم زیاد بود. یهودیان راست کیش امروزه نیز این جشن و سرور آب افشانی را برپا می کنند و خواندن و رقصیدن آنها تا نیمه های شب ادامه می یابد. بدین ترتیب تلاش دارند تا به همان شادی و لذتی که در مراسم باستانی بوده است دست یابند. در نحوه اجرای امروزین این مراسم، و در دعای مخصوص باران که در روز هشتم سوکوت آغاز به خواندن آنها می کنند آب و دیگر امور مربوط به کشاورزی جلوه اساسی تری به خود گرفته اند. این روز را، که در واقع در سرزمین های پراکندگی و غربت دو روز محاسبه می شود، جشن جداگانه ای می دانند که به نام شمینی عصرت معروف است اما به دنباله سوکوت اضافه می شود.

جشن شمینی عصرت
پس از پایان هفت روز جشن سوکوت، جشن جداگانه ای در دو روز به نام شمینی عصرت تعیین شده است که همانند دو روز اول سوکوت، «یوم طوو» به معنای تعطیلی مطلق مذهبی است. از مراسم قابل توجه روز اول شمینی عصرت، خواندن دعای باران است. از این روز تا فرا رسیدن موعد پسح با توجه به قرار گرفتن در فصول پاییز و زمستان، در تفیلاهای روزانه از بارش باران که یکی از نمونه های قدرت الهی است، نام می برند.

جشن سیمحا تورا
دومین روز شمینی عصرت به نام سیمحا تورا، در معنای جشن شادی برای تورا است که افزون بر مراسم مربوط به شمینی عصرت، آخرین پاراشا (قسمت) از تورا قرائت شده و بلافاصله خواندن نخستین بخش آن آغاز می گردد. به این ترتیب در این روز، دوره یک ساله قرائت تورا کامل شده و دوره جدیدی با اولین پاراشای آن شروع می شود که یهودیان در کنیساها به جشن و سرور مذهبی پرداخته، با خواندن اشعاری در ستایش خداوند و انبیا، این روز بزرگ را گرامی می دارند. به طور کلی، سوکوت را شادترین جشن سال یهودی می دانند و در نمازنامه از آن به «وقت خوشی ما» یاد شده است. شمینی عصرت نقطه اوج این خوشی است.
این امر از خوشی و سروری که لحظه تکمیل دوره سالانه تورا خوانی را فرا گرفته است هویدا است. این بزرگداشت به سیمحت تورا معروف است و در اسرائیل در هشتمین روز سوکوت و در دیار غربت در نهمین روز آن انجام می گیرد. دو نفر از اعضای جماعت برگزیده می شوند تا یکی با خواندن بخشی از اسفار خمسه دوره را به آخر برساند و دیگری با خواندن اولین فصل سفر پیدایش آن را آغاز کند. آنگاه عبادت کننده گانی که به کنیسه آمده اند در حالی که می رقصند و تمامی طومارهای تورا را با حرکت دسته جمعی شادمانه ای حمل می کنند و به همراه آنان کودکانی که آواز می خوانند و پرچمهایشان را می چرخانند، حال هوای کنیسه را به کلی دگرگون می سازند. معمولا آن دو نفر یاد شده، مهمانی نمادینی ترتیب می دهند که در آن مقدار زیادی مشربات الکلی مصرف می شود تا در نتیجه بر شور و نشاط مجلس بیافزایند.
نمود این رویدادها در این گونه مواقع برای افراد بیرونی و ناآشنا با کنیسه های راست کیش عجیب و در واقع دیوانه وار است، ساموئل پپیس که در 14 اکتبر 1663 در لندن در مراسم سیمحت تورا حضور یافته بود در خاطراتش می گوید: «خداوندا، چه بگویم، دیدن شلوغی، خنده، مسخرگی، و بی توجهی، و بلکه به هم ریختگی در سراسر مراسم عبادی، که بیشتر از حیوانات سر می زند تا از مردمانی که خداشناس حقیقیند، آدمی را وامی دارد که سوگند بخورد دیگر هرگز آنان را نبیند، در واقع نیز دیگر من چیز چندانی از این قبیل ندیدم، و نمی توانستم تصورش را هم بکنم که در تمام دنیا دینی وجود داشته باشد که چنین اعمال بی معنایی از آن سربزند.»

مشکلات مناسک سوکوت برای یهودیان

برای یهودیانی که به دور از وضعیتی که در آن این اعمال پیدا شده بودند زندگی می کردند اجرای تمام مناسک سوکوت با همه جزئیاتی که هلاخا برای آن قرار داده است مشکلات زیادی به وجود می آورد. برای یهودیان اروپا فراهم آوردن آن نوع میوه خاص مشکل، و نیز بیش از اندازه گران بود. در اغلب موارد کل یک جامعه فقط می توانست یک مجموعه از چهار نوع مورد نظر را که همه باید از آنها می داشتند به دست آورد. با برگشت عمومی یهودیان به اسرائیل این مشکل کم و بیش از میان رفته است و تشکیلات جامعی برای تهیه اتروگ به وجود آمده که این میوه را از باغ های اسرائیلی به سرزمین های غربت (دیاسپورا) منتقل می کنند. یهودیان شهری و به ویژه آنان که در آپارتمان های بلند زندگی می کنند همیشه با مشکل ساختن سایه بان هایی مواجه بوده اند که هم زیر آسمان باشند و هم به اندازه کافی برای استفاده های خوردن و خوابیدن پوشیده باشند. در اسرائیل و نیز در برخی از جوامع سرزمین های غربت، این مشکل را بدین گونه حل کرده اند که بالکن های ساختمان ها را طوری طراحی می کنند که هر یک از آپارتمان نشین ها حد اقل دارای یک بالکن است که در زیر بالکن های بالایی قرار نمی گیرد. در چنین جایی می توان سوکایی برپا کرد که مقبول نظر هلاخا باشد. در میان یهودیان اصلاح گرا معمولا کسی سوکای خاصی برای خود ندارد و در عوض سوکا را در کنیسهی اصلاح گرایان برپا می کنند و افراد جماعت آن کنیسه وقتی که برای مراسم این جشن بدانجا می روند از آن استفاده می کنند.