مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین

یکی از برجسته ترین آثار شیخ بهایی در حوزه علوم و معارف اسلامی، کتاب مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین (یا مجمع النورین و مطلع النیرین) می باشد. مؤلف در این کتاب، با بهره گیری از آیات الاحکام و روایات فقهی، به ارائه فقه استدلالی شیعه می پردازد. شیخ بهایی قصد داشته است تا مباحث این کتاب را در چهار باب عبادات، عقود، ایقاعات و احکام دنبال نماید، اما از این میان تنها توانست بخشی از مبحث عبادات را به اتمام برساند و نگارش ادامه مباحث برای وی فراهم نیامد.
نگارنده در این کتاب، مخاطب خویش را با خود به کوچه باغ های فقه و شریعت می برد و او را با شیوه عملکرد فقها در استنباط احکام آشنا می سازد. به عبارت دیگر کتاب او نه تنها تصویری نسبتا جامع از فتاوی و آرای فقهی نگارنده و دیگر فقیهان شیعه ارائه می دهد، بلکه مبانی استنباط احکام را نیز برای ما بازگو ساخته و فقه شیعی را به عنوان فقه مبتنی بر اصول و برخاسته از آیین ناب محمدی معرفی می سازد.
نویسنده در نگارش این کتاب، پس از مقدمه ای کوتاه در علم رجال و درایه، به مبحث اصلی خویش می پردازد. وی بنا بر شیوه رایج در کتب فقهی شیعه، نگاشته خویش را از باب طهارت آغاز ساخته، ابتدا آیات مرتبط با موضوع را مورد تبیین و بررسی قرار داده و در این مسیر، از علوم مختلف لغوی و صنایع ادبی و نیز، از مباحث اصولی و منطقی بهره می جوید. آنگاه روایات مرتبط با مسئله را در جهت تبیین بیشتر آیات، موضوع سخن قرار می دهد و در این روند، از بیان هیچ گونه نکته تأثیر گذار در فهم روایات مضایقه نمی کند. چنانچه گاه با بررسی سند روایت، میزان اعتبار آن را برای ما آشکار می سازد؛ زمانی با نسخه یابی و توجه به نسخ متعدد روایت، زیادت ها و کاستی های احتمالی در آن را برای ما بازگو می نماید؛ گاه براهین عقلانی و مبانی اصولی را ابزار فهم روایت قرار می دهد؛ زمانی عنایت به قرینه های کلامی و مقامی را دستمایه تبیین بهتر روایت می سازد؛ گاهی با طرح مباحث ادبی و لغوی به روشنگری در زمینه روایت می پردازد و سرانجام، زمانی در تبیین روایت از قواعد صرف و نحو زبان عربی مدد می گیرد.
آن چه در مباحث این کتاب حائز اهمیت است، شیوه مولف در تعادل و تراجیح روایت و جمع میان اخبار متعارض است. نیز تدبر نگارنده در حل معضلات فقهی و تفسیری از دیگر نکات قابل ملاحظه در کتاب مزبور می باشد؛ چنانچه وی در جای جای این کتاب، به اختلاف دیدگاه فقها و مفسران اشاره می نماید و با تکیه بر مبانی اصولی و نیز با بهره گیری از سایر ذخایر علمی خویش، به تبیین دیدگاه اصح و نقد آرای دیگر همت می گمارد.
علامه محقق بهاء الدین محمدبن حسین مازندرانی خواجوئی بر این کتاب تعلیقه ای نوشته اند و تحقیق این مجلد توسط سید مهدی رجایی صورت گرفته است.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمدبن عزالدین شیخ حسین جبعی عاملی حارثی همدانی، فقیه، محدث، مفسر ریاضی، حکیم، ادیب، شاعر به زبان فارسی و عربی و جامع علوم عقلیه و نقلیه و در مجموع از دانشمندان بزرگ ایرانی شیعه، که در سال 953 هجری قمری در «بعلبک» جبل عامل، به دنیا آمد. در همان کودکی همراه پدرش به ایران آمد و نزد او عربی، تفسیر و حدیث را یاد گرفت و سپس نزد علمای دیگر در قزوین و دیگر شهرهای ایران، تحصیلاتش را ادامه داد. بعد از طی تمامی مراحل علمی و رسیدن به کمالات، به دستور شاه عباس ریاست علمی مذهبی اصفهان به او واگذار و پس از فوت پدرش "شیخ علی منشار"، لقب "شیخ الاسلامی" از طرف شاه عباس صفوی به او تفویض شد. سال 984 هـ ق، همراه پدرش به حج رفت و در سال 1008 هـ ق، همراه شاه عباس کبیر پیاده به مشهد مقدس سفر کرد. وی سفرهای دیگری به هرات، آذربایجان، دمشق، فلسطین و مصر و عراق نمود. در هر شهری مورد احترام فوق العاده بود و ملاقات هایی با بعضی از اهل کمال و علما و فضلا داشت و گاهی نیز مباحثات علمی و مذهبی با پیشوایان مذاهب دیگر داشت و بالاخره به ایران برگشت و در اصفهان در گذشت. از اساتید او می توان ملاعبدالله یزدی، صاحب حاشیه تهذیب المنطق را نام برد و از شاگردان او، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصدرا شیرازی و مجلسی اول و ملامحمد صالح مازندرانی می باشند. آثار و تألیفات بسیاری داشته و کشکول شیخ بهائی و طومار شیخ بهائی از جمله آنهاست. وفات او، در شوال 1032 هـ ق و مزارش در شهر مقدس مشهد می باشد.

ساختاربندی کتاب:
از جمله مباحث این کتاب:
الاصول الاربعه
معنی الحدیث والخبر والسنه
مایشترط فی قبول الخبر
کفایه تزکیه العدل الواحد
قبول روایت مشایخ الاجازه
الاشتراک و التمییز بین الرواه
رموز اسانید الاحادیث وغیرها
کتاب الطهاره:
الطهاره المائیه، احکام الوضوء
المراد من المرفق و الکعب
کیفیه الوضوء و احکامه و نواقضه و ما یتبع ذلک
آداب الخلوه
الاغسال الواجبه
موجبات غسل الجنابه
احکام الحیض
تفسیر آیه الحیض
احکام الاستحاضه
احکام النفاس
احکام غسل المیت
احکام التکفین و التحنیط و وضع التربه و الجریده
احکام غسل مس الاموات
الطهاره الترابیه فیما ورد فی الکتاب العزیز من بیان التیمم
کیفیه التیمم
حکم ماء البئر
احکام الدم و المنی
نجاسه الکافر
الاحادیث الوارده فی نجاسه الکافر
الکلام فی تعریف الخمر ونجاسته
فیما تطهره الشمس و النار والارض
آداب الاستحمام و الاطلاء بالنوره
آداب السواک و الاخذ من الشارب و الخضاب و غیرها.