بررسی مسأله بداء در سرنوشت انسان

موضوع تغییر و دگرگونی سرنوشت که در کتابهای عقائد به آن بداء می گویند از موضوعاتی است که برای بعضی از مخالفان شیعه و حتی بعضی از دشمنان اسلام دستاویز عجیبی شده است، آنها بدون این که کوچک ترین تحقیقی درباره آن از طریق کتابهای شیعه انجام دهند، تنها به کلمه بداء چسبیده، درباره آن قلمفرسائی و اظهارنظرهائی که کمترین ارتباط به بداء نزد شیعه ندارد انجام، و مطالب موهوم و بی اساسی را به شیعه نسبت داده اند. این گونه تفسیرهای نابجا مسلما کار یک دانشمند محقق نیست، کار افراد متعصب و لجوجی است که همیشه دنبال بهانه و دستاویزی می گردند، که اغراض خود را در سایه آن دنبال کنند، پیوسته به فکر این هستند که از طرف مقابل، کلمه ای بشنوند که بتوانند آن را به صورت نامناسب و گمراه کننده تفسیر نمایند و لفظ بداء که مقصود از آن دگرگون کردن سرنوشت به وسیله دعا و اعمال نیک است از این موارد می باشد.
مسأله بداء از جمله مسائلی است، که نزاع و جدل پیرامون آن شبیه به نزاع های لفظی است، در حالی که حقیقت آن مورد پذیرش همه علمای اسلام می باشد، حقیقت بداء جز این نیست که انسان کاری کند که سرنوشت خود را دگرگون سازد مثلا از طریق استغفار و صدقه و صله رحم و اعمال نیک، سرنوشت بد خود را عوض کند مثلا بلائی را از خود برطرف سازد. صحت این مطلب آن چنان آشکار است، کسی که مختصر آشنائی با قرآن و حدیث داشته باشد، نمی تواند آن را انکار کند. وحشت گروهی از دانشمندان اهل تسنن از بکار بردن لفظ بداء از این جهت است که غالبا این لفظ در جائی به کار می رود، که ناگهان پرده برافتد و امر پنهانی بر انسان آشکار گردد، آنان تصور کرده اند اینکه ما می گوئیم برای خدا بداء رخ داد، مقصود این است که کاری برای خدا پنهان بود سپس آشکار گشت. اگر حقیقت بداء این است پس در صحت آن گفت و گو نیست ولی چرا به آن بداء گفته می شود، و معنی آن آشکار شدن مطلبی است که از شخص مخفی بوده باشد در صورتی که همه حقایق برای خدا از روز نخست آشکار می باشد؟
پاسخ: این سوال روشن است زیرا: اینکه در زبان عربی می گوئیم «بدا الله؛ برای خدا، آشکار شد» معنی معروف این کلمه مقصود نیست زیرا لازم آن همانطور که در سوال گفته شد این است که مطلبی بر خداوند مخفی بوده سپس برای او آشکار گشته است در صورتی که او از روز ازل هم از تقدیر نخست و هم از تقدیر دوم، آگاه بود می دانست که این فرد سرنوشت نخست را با سرنوشت دیگری دگرگون می سازد. اتفاقا پیشوایان بزرگ به این نوع اعتراض از روز نخست توجه داشته اند و در بیانات شیوای خود به آگاهی خدا از هر دو نوع تقدیر تصریح فرموده اند چنانکه امام صادق (ع) می فرماید: «ما بدا الله فی شیء الاکان فی علمه قبل ان یبدو اله؛ در هیچ موردی برای خدا بداء رخ نداد مگر این که در ازل از آن آگاه بود» در این صورت باید گفت: مقصود، معنی دیگری است که از بررسی زیر به خوبی بدست می آید و آن عصاره ای است از سخنان علامه بزرگ شیعه مرحوم شیخ مفید. اینک توضیحی از آن دانشمند بزرگ پیرامون لفظ بداء.

1- «بدا الله» به معنی «بدا من الله» است
اصولا کلمه بداء در لغت عرب به معنی آشکار شدن پس از پنهانی است قرآن مجید درباره ظالمان و ستمگران می گوید: «و بدا لهم سیئات ما کسبوا؛ در روز رستاخیز بدیهای اعمال و رفتار آنان آشکار می گردد و نتیجه کردار سوء خود را می بینند» (زمر/ 48)، ولی در عبارات فصیح عربی گاهی گفته می شود «بدا من فلان کلام فصیح» یعنی از فلان شخصی کلام فصیحی آشکار شد و گاهی بجای کلمه «من» «لام» گذارده می شود و می گویند «بدا لفلان کلام فصیح» و معنی آن عینا همان معنی جمله اول است، یعنی سخن فصیحی از او آشکار شد بنابراین معنی «بدا الله» و در این موارد این نیست که برای خدا آشکار گشت بلکه مقصود این است که از خدا برای ما آشکار و ظاهر شد.
مثلا بسیار می شود که مقدمات کاری در نظر ما از هر جهت مهیا است، ولی پیشامدهای غیر منتظره ای رخ می دهد و آن وضع بهم می خورد و آن کار را نمی شود در این جا است که گفته می شود خدا نخواست چنین مطلبی انجام یابد و ممکن است در همین جا کلمه بداء بکار برده و گفته شود: «بدا لله انه لا یرید هذا» یعنی از خداوند آشکار شد که نمی خواهد این کار انجام شود، بنابراین مقصود این نیست که برای خدا آشکار شد تا مستلزم جهل به تقدیر دوم باشد بلکه مقصود این است که از خدا برای ما آشکار گشت. بدیهی است این مطلب اشکالی ندارد و موضوعی است که در طول زندگی هر کس بارها واقع می شود واقع می شود که امور برخلاف آنچه انتظار می رفت، رخ می دهد، این همان حقیقت بداء است.

2- بداء از دیدگاه ما است نه خدا
ممکن است پاسخ دیگری گفته شود و آن این که: در این موارد که گفته می شود برای خدا بداء رخ داد، نظر به دیدگاه ما و محاسبات ما است زیرا انسان روی محدودیتی که دارد تصور می کند که فلان حادثه قطعا رخ خواهد داد یا حتما جامه هستی نخواهد پوشید وقتی خلاف آن را مشاهده کرد و محاسبات او اشتباه از آب درآمد، روی مقیاس فکر خود می گوید: برای خدا بداء رخ داده، در صورتی که آنچه شایسته مقام او است بداء نیست بلکه بداء یعنی چیزی را که از نظر ما مخفی بوده آشکار ساخت.
خلاصه وقوع حوادث غیر مترقب و برخلاف شرائط در نظر ما بداء یعنی چیزی که پنهان بود برای ما آشکار گشت ولی درباره خدا بداء یعنی اظهار کردن است و چیزی را که مخفی کرده بود آشکار می سازد، و اینکه درباره خدا گاهی بجای لفظ بداء به کار می رود روی نوع مقایسه ای است که گفته شد.