معروف بن خربوذ (خَرَّبوذ - خَرَّبود)

از اصحاب امام پنجم و امام ششم (ع) از اولین فقهای بزرگ شیعه در همان زمان می باشد. شیخ طوسی در کتاب رجالش گاهی او را از اصحاب امام چهارم (ع) و گاهی امامان پنجم و ششم (ع) دانسته است. نکته ای که در همین نخست باید متذکر شد اینکه: برخی از علما و بزرگان چون آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین عاملی، او و «معروف کرخی» را یک نفر می داند در حالی که بعضی دیگر وی (معروف بن خربوذ) و معروف کرخی را 2 نفر از بزرگانی مختلف گفته اند.
شرح احوال معروف بن خربوذ در تمام کتب رجال از جمله در تنقیح المقال مامقانی چنین آمده است.
اصلیت وی مکی و از قریش و هم پیمان با آنها و وابسته کوفی بود.
محدثین شیعه متفقند که اولین فقها شش نفرند که یکی از آنها همین معروف بن خربوذ که در کنار زراره بن اعین از دیگر اصحاب امام جعفر صادق (ع) می باشند.
اخباری که در مدح او آمده روایت از سجده های طولانی وی دارد از جمله:
فضل بن شاذان (صحابه امام هشتم و نهم (ع) می گوید: روزی بر محمد بن ابی عمیر (از صحابه امام (ع)) وارد شدم و او را در حال سجده دیدم آنقدر سجده اش طولانی بود که وقتی سر برداشت گفتم: چه سجده طولانی داشتی؟ گفت: اگر سجده جمیل بن دراج را دیده بودی چه می گفتی که روزی نزد او رفته بودم که در حال سجده بوده آنقدر طولانی که وقتی سر برداشت و من اظهار تعجب کردم به من گفت: ای کاش تو سجده معروف بن خربوذ را دیده بودی که آنقدر طولانی بود و به درازا می کشید. روایتی در مدح او در رابطه با قوت ایمان او و همراهیش با امام صادق (ع) در تاریخ زندگانی اوست که: عده ای با معروف در مکه نشسته بودند که دیدند گروهی از قوم و قبیله حمیر از اهل مدینه که محرم برای عمره بودند از جلوی آنها عبور کردند. معروف به یکی از آنها گفت:
بپرسید از اینان که آیا در مدینه خبری تازه بود؟ سوال کردند و آنها گفتند عبدالله بن حسن وفات کرده این خبر را به معروف رساندند. مجددا عده دیگری از آنجا عبور کردند و باز معروف گفت: از اینان هم بپرسید آیا در مدینه خبری بوده است؟ آنها گفتند: عبدالله بن حسن بن حسن (ع) بیهوش شده بود اما حالش خوب شد. این مطلب را نیز به معروف خبر دادند.
معروف گفت: این دو گروه چه می گویند. ابن مکرمه یعنی ابا عبدالله جعفر الصادق (ع) به من خبر داد که: قبر عبدالله بن حسن و اهل بیت او در کنار شط فرات می باشد. منصور دوانیقی آنها را از مدینه کوچ داد و در کنار شط فرات به خاک رفتند.
وجه دلالت این خبر بر مدح معروف بن خربوذ آنست که: جزم او به خبر امام صادق (ع) کاشف از قوت ایمانش می باشد.
مامقانی یکی از مورخین شیعه چند خبر در ذم او آورده اما آنها را توجیه و تفسیر نموده و سپس جلالت مقام و توثیق و مدح او را اثبات می کند.
مورخین دیگری چون شیخ محمدتقی تستری روایاتی در مدح او نقل کرده اند.