اشکال در جاودانگی جنبه های اجتماعی دین اسلام

گاهی بعضی از جنبه اجتماعی ایراد می‏کنند، می‏گویند: مقررات اجتماعی‏ یک سلسله مقررات قراردادی است که بر اساس نیازمندیهای اجتماعی وضع‏ می‏شود. نیازمندیها که مبنا و اساس مقررات و قوانین اجتماعی می‏باشند به‏ موازات توسعه و تکامل عوامل تمدن در تغییرند، نیازمندیهای هر عصر با نیازمندیهای عصر دیگر متفاوت است، نیازمندیهای بشر در عصر موشک و هواپیما و برق و تلویزیون با نیازمندیهای عصر اسب و الاغ و شتر به کلی‏ فرق کرده است. چگونه ممکن است مقررات زندگی او در این عصر همان‏ مقررات عصر اسب و الاغ و شتر باشد؟ به عبارت دیگر، توسعه و پیشرفت‏ عوامل تمدن، لزوما و جبرا مقتضیات جدیدی می ‏آورد، نه ممکن است جلو جبر تاریخ را گرفت و زمان را به یک حال نگه داشت. و نه ممکن است با مقتضیات زمان هماهنگی نکرد. پابند بودن‏ به مقررات ثابت و یکنواخت مانع انعطاف و انطباق با مقتضیات زمان و هماهنگی با قافله تمدن است.
بدون شک مهمترین مساله ‏ای که ادیان و بالاخص اسلام در این عصر با آن‏ مواجه است همین مساله است. نسل جدید جز درباره تحول و دگرگونی و نوطلبی و درک مقتضیات زمان نمی ‏اندیشد. در مواجهه با این نسل، اولین‏ سخنی که به گوش می‏رسد همین است. از نظر افراطیهای این نسل، مذهب و نوخواهی دو پدیده متضادند: خاصیت نوخواهی، تحرک و پشت کردن به گذشته‏ است و خاصیت مذهب جمود و سکون و توجه به گذشته و پاسداری وضع موجود. اسلام بیش از هر مذهب دیگر باید با این گروه پنجه نرم کند، زیرا اسلام‏ از طرفی دعوی جاودانگی دارد -که بر گوش این گروه سخت سنگین است- و از طرف دیگر در همه شئون زندگی مداخله کرده است از رابطه فرد با خدا گرفته تا روابط اجتماعی افراد، روابط خانوادگی، روابط فرد و اجتماع، روابط انسان و جهان. اگر اسلام مانند برخی ادیان دیگر به یک سلسله‏ تشریفات عبادی و دستورالعملهای خشک اخلاقی قناعت کرده بود چندان مشکلی‏ نبود، اما با این همه مقررات و قوانین مدنی، جزائی، قضائی، سیاسی، اجتماعی و خانوادگی چه می‏توان کرد؟ چنانکه می‏بینیم در این اشکال، از جبر تاریخ، تغییر نیازمندیها، لزوم رعایت مقتضیات زمان سخن به میان آمده است‏، از این رو لازم است ما درباره این سه موضوع که عنصر اصلی این ایراد را تشکیل می‏دهند اندکی بحث کنیم، سپس راه حل مشکل را از نظر اسلام بیان‏ نماییم.