قبیح ذاتی در حکمت عملی

اما وجوب عدل و حسن بر انسان مکلف به معنای اعتباری و تشریعی است که اختلاف یا تخلف در آن راه ندارد، چه اینکه اصل حسن و قبح آن نیز موجود اعتباری می باشد. غرض آنکه بین وجوب عدل الهی و وجوب عدل انسانی در تمام محورهای یاد شده اختلاف است. اول: عدل و حسن کار خداوند، تکوینی و حقیقی است ولی عدل و حسن ار انسان، تشریعی و اعتباری است. دوم: وجوب عدل و حسن کار خداوند، همان ضرورت فلسفی است که اختلاف یا تخلف ناپذیر است نه وجوب اعتباری که ثواب و عقاب را به همراه داشته باشد لیکن وجوب عدل انسانی، همان وجوب تکلیفی و اعتباری است که هم اختلاف پذیر است و هم تخلف پذیر و هم فعل آن مستلزم ثواب و ترک آن موجب عقاب است. سوم: وجوب عدل الهی به معنای وجوب عن الله است ولی وجوب عدل انسانی بمعنای وجوب علی الانسان است. با تدبر بیشتر فروق دیرگی بین حسن و قبح علم کلام و علم اخلاف و فقه و حقوق استنباط خواهد شد.
شاید در بین فروق فراوان بین آنها، امتیاز مهم این باشد که حسن و قبح حکمت نظری (کلام) هرگز قبیح ذاتی نخواهد داشت یعنی حسن ذاتی و حسن قیاسی دارد ولی قبیح ذاتی ندارد، گرچه قبیح قیاسی خواهد داشت، چون قبیح ذاتی به شر بالذات برمی گردد و ممکن نیست در نظام احسن هستی موجودی ذاتا قبیح یا شر باشد. البته عدم یک موجود ممکن است قبیح ذاتی باشد که منظور از قبیح ذاتی در حقیقی جز عدم یا عدمی چیز دیگر نخواهد بود، ولی هیچ موجودی، قبیح ذاتی نخواهد بود، لیکن در حکمت عملی (اخلاق، حقوق، فقه) احتمال اعتبار قبیح ذاتی وجود دارد. یعنی عنوان ظلم مثلا از آن جهت که ظلم است غیر از قبح، چیزی دیگر ندارد، چون هم برای مظلوم بد است و هم برای ظالم؛ گرچه از آن جهت که یک فعل وجودی خاص است برای برخی از قوای نازل نفسی ظالم، چون قوه شهوت یا غضب، خیر و کمال حیوانی می باشد. لیکن با فحص بالغ روشن می شود که در حکمت عملی هم قبیح ذاتی هرگز امر وجودی نخواهد بود، بلکه یک امر عدمی است. یعنی قبیح ذاتی عبارت از عدم موجود اعتباری دیگر که حسن ذاتی یا حسن قیاسی است، زیرا ظلم و مانند آن از عناوینی اند که مفاهیم سلبی را در نهان خود دارند. لذا اگر گفته شد: «فلان شخص ظالم است»، چنین قضیه ای موجبه معدوله المحمول است، نه موجبه محصله. بنابراین قبیح ذاتی در حکمت عملی به عدم یا عدمی بر می گردد.