افق های تعقل در قرآن و احادیث

در قرآن کریم درباره آفاق تعقل آمده است:
1- «إن فی خلق السماوات و الأرض، و اختلاف اللیل والنهار، و الفلک التی تجری فی البحر بما ینفع الناس، و ما أنزل الله من السماء من ماء فأحیا به الأرض بعد موتها و بث من کل دابه، و تصریف الریاح، و السحاب المسخر بین السماء و الأرض، لآیات لقوم یعقلون؛ در آفرینش آسمانها و زمین، و در پیایی آمدن شب و روز، و در کشتی که به سود مردمان در دریا روان است، و در آبی که خدا از آسمان فرد فرستاد و با آن زمین را پس از مردگی زنده کرد و هر گونه جنبنده را در آن پراکنده ساخت، و در وزیدن بادها از هر سوی، و ابرهای گمارده میان آسمان و زمین، در اینها همه، نشانه هایی است (از دانایی و توانایی خدا) برای کسانی که خرد خویش به کار اندازند» (بقره/ 164).
2- «و قالوا لو کنا نسمع أو نعقل ما کنا فی أصحاب السعیر؛ (دوزخیان) گفتند که اگر ما می شنیدیم یا خرد خود را به کار می انداختیم، اکنون در شمار دوزخیان نبودیم» (ملک/ 10).
3- «ومن آیاته یریکم البرق خوفا وطمعا، وینزل من السماء ماء فیحیی به الأرض بعد موتها إن فی ذلک لآیات لقوم یعقلون؛ از نشانه های (دانایی و توانایی) اوست که برق را به بیم و امید به شما می نمایاند، و از آسمان آبی فرو می فرستد و زمین را پس از مردگی زنده می کنند؛ همانا در این شگرف نشانه هایی است برای کسانی که خرد خود را به کار اندازند» (روم/ 24).
4- «و سخرلکم اللیل والنهار و الشمس و القمر، و النجوم مسخرات بأمره، إن فی ذلک لآیات لقوم یعقلون؛ شب و روز و خورشید و ماه را برای زندگانی شما در گردون مسخر ساخت، و ستارگان را به فرمان خویش فرمانبردار کرد؛ در این کار بزرگ نشانه هایی است برای مردمی که تعقل میکنند» (نحل/ 12).

حدیث
1- «البنی (ص): إنما یدرک الخیر کله، بالعقل، و لا دین لمن لاعقل له؛ پیامبر (ص): انسان به وسیله خرد و عقل به نیکیها همه دست می یابد. هرکس خرد ندارد دین ندارد».
2- «النبی (ص): أثنی قوم بحضرته علی رجل حتی ذکروا جمیع خصال الخیر، فقال رسول الله «ص»: کیف عقل الرجل؟ فقالوا: یا رسول الله! نخبرک عنه باجتهاده فی العباده و أصناف الخیر تسألنا عن عقله؟! فقال: إن الأ حمق یصیب بحمقه أعظم من فجور الفاجر؛ و إنما یرتفع العباد غدا فی الدر جات و ینالون الزلفی من ربهم علی قدر عقولهم؛ پیامبر (ص): گروهی در محضر پیامبر شخصی را ستودند و از همه خصلتهای نیک او یاد کردند! پیامبر گفت: عقل آن مرد چگونه است؟ گفتند: ای پیامبر! ما با تو از کوشائی او در عبادت و دیگر خوییهای او سخن می گوییم و تو درباره عقل او از ما می پرسی؟ پیامبر گفت: مرد احمق، به سبب حماقت خود، بیش از انسان گناهکار به گناه و نابکاری آلوده می گردد. فردای قیامت، درجات بندگان خدا و دستیابی ایشان به قرب و نزدیکی پروردگار به اندازه خردهای ایشان است».
3- «النبی (ص): لکل شیء آله و عده، وآله المومن وعدته العقل. ولکل شی ء مطیه، و مطیه المرء العقل. ولکل شیء غایه و غایه العباده العقل. ولکل قوم راع، وراعی العابدین العقل. و الکل تاجر بضاعه المجتهدین العقل. ولکل خراب عماره، وعماره الآخره العقل. ولکل سفر فسطاط یلجأون إلیه، وفسطاط المسلمین العقل؛ پیامبر (ص): برای هر چیزی ساز و برگی لازم است، ساز و برگ مومن عقل است. هر چیزی را مرکوبی لازم است، مرکوب انسان عقل است. هر چیزی را سرانجامی است، سرانجام عبادت عقل است. هر گروهی را شبان و سرپرستی است، شبان و سرپرست خداپرست عقل است. هر بازرگانی را کالایی است، کالای کوشندگان در راه خدا عقل است. هر ویرانی را آبادانی درخور است، آبادانی آخرت به عقل است. و هر جمع مسافری را سایبانی و سرپناهی لازم است تا بدان پناه برند، سایبان و سرپناه مسلمان عقل است». معنای این سخنان این است که فرد مسلمانان و جامعه اسلامی باید اینچنین باشد، باید عقل و خرد و فرزانگی و دانایی بر همه جای آن سایه گسترد و همه کار و همه چیز، نمودار خرد و عقل و دانایی باشد، نه نمودار تحجر و عوامزدگی و جمود.