مشارکت جنیان در شریعت اسلام

خدای سبحان در سوره احقاف فرموده:
«و إذ صـرفنا إلیک نفرا من الجن یستمعون القرآن فلما حضــروه قالوا أنصــتوا فلما ولوا قومهم منذرین* قالوا یا قومنا إنا سمعنا کتـابا أنزل من بعد موسی مصدقا لما بین یهدی إلی الحق و إلی طریق مستقیم یا قومنا أجیبوا داعی الله و آمنوا به ...؛ و هنگامی که گروهی از جن را به سوی تو متوجه ساختیم که قرآن را بشنوند، چون حضور یافتند به یکدیگر گفتند: خاموش باشید و بشنوید! و زمانی که پایان گرفت، به سوی قوم خود بازگشتند و آنان را بیم دادند! گفتند: ای قوم ما! ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده. هماهنگ با نشانه های کتب پیش از آن، که به سوی حق و راه راست هدایت می کند. ای قوم ما! دعوت کننده الهی را اجابت کنید و به او ایمان آورید..» (احقاف/ 31- 29)
و در سوره جن فرموده: «قل أوحی إلی أنه استمع نفر من الجن فقالوا إنا سمعنا قرأنا عجبا* یهدی إلی الرشد فآمنا به و لن نشرک بربـنا أحد * و أنه تعالی جد ربــنا ما اتخذ صاحبه و لا ولدا* و أنه کان یقول سفیهــنا علی الله شططا* و أنا ظننا لن تقول الاءنس و الجن علی الله کذبا* و أنه کان رجال من الاءنس یعوذون برجال من الجن فزادوهم رهقا* و أنهم ظنوا کما ظننتم أن لن یبعث الله أحدا * و أنا لمسنا السماء فوجدناها ملئت حرسا شدیدا و شهبا* و أنا کنــا نقعد منها مقاعد للسمع فمن یستمع الأن یجد له شهابا رصدا* و أنا لا ندری أشر أرید بمن الأرض أم أراد بهم ربهم رشدا* و أنا منا الصالحون و منا دون ذلک کنا طرآئق قددا * و أنا ظننا أن لن نعجز الله فی الأرض و لن نعجزه هربا* و أنا منا سمعنا الهدی آمـــنا به فمن یؤمن بربه فلا یخاف بخسا و لارهقا* و أنا منا المسلمون و منا القاسطون فمن أسلم فــأولئک تحروا رشدا* و أما القاسطون فکانوا لجهنم حطبا* و ألو استقاموا علی الطریقه لأسقیناهم مـــآء غدقا؛ بگو به من وحی شده که جمعی از جنیان به سخنانم گوش فرا داده اند، سپس گفته اند: ما قرآن عجیبی شنیدیم که به راه راست هدایت می کند، پس به آن ایمان آوردیم و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرار نمی دهیم! و اینکه بلند است مقام با عظمت پروردگار ما، او هرگز برای خود همسر و فرزندی انتخاب نکرده است! و اینکه سفیه ما درباره خداوند سخنان ناروا می گفت. و اینکه ما گمان می کردیم که انس و جن هرگز بر خدا دروغ نمی بندند! و اینکه مردانی از بشر به مردانی از جن پناه می بردند، و آنان سبب افزایش گمراهی و طغیانشان می شدند! و اینکه آنان گمان کردند- همان گونه که شما گمان کردید- که خداوند هرگز کسی را مبعوث نمی کند! و اینکه ما آسمان را جستجو کردیم و همه پر را از محافظان قوی و تیرهای شهاب یافتیم. و اینکه ما پیش از این به استراق سمع در آسمانها می نشستیم؛ اما اکنون هر کس بخواهد استراق سمع کند، شهابی را در کمین خود می یابد. و اینکه ما نمی دانیم آیا اراده شبی درباره اهل زمین شده یا پروردگارشان خواسته است آنان را هدایت کند؟! و اینکه در میان ما، افرادی صالح و افرادی غیرصالحند؛ و ما گروههای متفاوتی هستیم! و اینکه ما یقین داریم هرگز نمی توانیم بر اراده خداوند در زمین غالب شویم و نمی توانیم از ید قدرت او بگریزیم! و اینکه ما هنگامی که هدایت قرآن را شنیدیم به آن ایمان آوردیم؛ و هرکس به پروردگارش ایمان بیاورد، نه از نقصان می ترسد و نه از ظلم! و اینکه گروهی از ما مسلمان و گروهی ظالمند؛ هر کس اسلام را اختیار کند راه راست را برگزیده است. و اما ظالمان آتشگیره و هیزم دوزخند! و اگر آنان (جن و انس) در راه راست استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می کنیم.» (جن/ 16-1)
و در سوره انعام فرموده: «و یوم یحشـر جمیعا یـا معــشــر الجن قد استکثرتم من الإنس و قال أولیآوهم من الأنس ربـــنا استمتع بعضنا ببعض أجلنــا الذی أجلت لــنا قال النار مثواکم خالدین فیها إلا ما شآء الله إن ربک حکیم علیم* یا معشــر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل منکم یقصون علیکم آیاتی و ینذرونکم لقــآء یومکم هذا قالوا شهدنا علی أنفسنــا و غـــرتهم الحیاة الدنیا و شهدوا علی أنفسهم أنهم کانوا کافرین؛ و در آن که همه آنان را گرد هم آورد، می گویند: ای جماعت اجنه! شما افراد زیادی از انسانها را گمراه ساختید! دوستان انسی آنان می گویند: پروردگارا! هر یک از ما دو گروه از دیگری استفاده کردیم، و به سر آمدی که برای ما مقرر داشته بودی رسیدیم. خداوند می فرماید: آتش جایگاه شماست، همیشه در آن می مانید، مگر آنچه خدا بخواهد، پروردگار تو حکیم و داناست. ای گروه جن و انس! آیا رسولانی از خودتان به سوی شما نیامدند که آیات مرا برایتان بازگو می کردند، و شما را از ملاقات چنین روزی بیم می دادند؟! می گویند: ما بر ضد خودمان گواهی می دهیم، آری، زندگی دنیا آنان را فریب داد؛ و به زیان خود گواهی می دهند که کافر بودند!» (انعام/ 130- 128)

شرح کلمات
1- جــد: جد در اینجا به معنای عظمت و جلال است.
2- غدقا: غدق به معنای کثیر است، و هم فی غدق من العیش، یعنی: آنان در نعمت و فراوانی هستند.

تفسیر آیات
خداوند متعال، پس از بعثت خاتم انبیاء (ص)، گروهی از جنیان را در مسیری قرار داد تا تلاوت قرآن را از زبان رسول اکرم (ص) بشنوند، آنان به هنگام استماع به یکدیگر گفتند: خاموش باشید! تلاوت رسول الله که پایان یافت، به سوی قوم خود بازگشتند و آنان را بیم دادند و گفتند: ای قوم ما! کتابی را گوش دادیم- یعنی قرآن- که پس از موسی نازل شده و کتب پیشینیان را تصدیق می کند و به راه راست هدایت می نماید. ای قوم! دعوت کننده الهی را اجابت کنید و به او ایمان آورید، که ما به او ایمان آوردیم و هیچ کس را شریک پروردگار خود نخواهیم کرد، براستی پروردگار ما برتر است از آنکه همسری برگزیند یا فرزندی اختیار نماید. برخی از مردان انس همانند شما گمان می کردند که خداوند هیچکس را به رسالت مبعوث نخواهد کرد، در میان ما جنیان، افراد صالح و اشخاص ناصالح، هر دو، وجود دارند، و روش و رفتار ما مختلف است: برخی از ما مسلمانیم و برخی دیگر ظالم و ستمگر و از حق بدوریم، به راستی که مؤمنان به پروردگار، از کمبود و نقصان در حق خود، و جور و ستم بر خویشتن نمی هراسند، اما ستمگران از حق گریز، یقینا هیزم خواهند بود و در آن عذاب می شوند، این روز همان روزی است که خداوند جن و انس همگی را در آن گرد آورد، و پس از اعتراف گنهکاران به گناه خود به آنان می گوید: این آتش جایگاه شماست، همیشه در آن خواهید بود، مگر آنکه را خدا بخواهد و مشیت او اقتضا کند و مورد رحمت خویش قرار دهد. خداوند در چنین روزی می فرماید: ای گروه جن! آیا رسولانی از خودتان به سوی شما نیامد که آیات مرا بر شما می خواندند و از ملاقات این روزتان بیم می دادند؟ پس آنان بر علیه خود به کفر خویشتن شهادت می دهند.
از سخن جنیان که گفتند: "ما کتابی را گوش دادیم که پس از موسی آمده، و ای قوم ما! دعوت کننده الهی را اجابت کنید". از این سخنان، استنباط می شود که اجنه، در هدایت به وسیله کتب پیامبران صاحب شریعت، با انسانها شریکند، و شاید اینکه خداوند فرموده: «الم یأتکم رسل منکم یقصون علیکم آیاتی و ینذرونکم لقاء یومکم مراد» همان پیامبران اولوالعزم باشد.

تفسیر آیات در روایات
در صحیح مسلم و غیر آن از قول ابن عباس آورده اند – ما عبارت مسلم را می آوریم- که گفت: پیامبر اکرم (ص) با گروهی از یارانش به سوی بازار عکاظ روانه شدند، و این در زمانی بود که میان شیاطین و اخبار آسمانی فاصله ایجاد شده بود، و آنان را با تیر شهاب می زدند، شیاطین نزد قوم خود بازگشتند، به آنان گفتند: شما را چه می شود؟ جواب دادند: بین ما و اخبار آسمانی فاصله شده، و تیرهای شهاب به سوی ما فرستاده می شود، به آنان گفتند: حتما حادثه مهمی رخ داده که شما را از خبرهای آسمان باز داشته اند، شرق و غرب عالم را بگردید و بررسی کنید و ببینید چه چیزی است که بین شما و اخبار آسمان مانع شده است، گروهی از آنان که به سوی تهامه رفته بودند متوجه پیامبر اکرم شدند که در منطقه نخله، در مسیر بازار عکاظ، با یارانش نماز صبح می خوانند، و هنگامی که قرآن را شنیدند، به آن گوش فرا دادند و گفتند: به خدا سوگند، این است آنچه که بین شما و اخبار آسمان مانع شده است، پس به سوی قوم خود بازگشتند و گفتند: ای قوم ما! ما قرآن عجیبی را شنیدیم که به راه راست هدایت می کند، پس ما به آن ایمان آوردیم، و هیچکس را شریک پروردگار خود قرار نمی دهیم. پس از آن خداوند این آیه را بر پیامبرش فرستاد: «قل اوحی الی انه استمع نفر من الجن؛ بگو: بر من وحی شده که گروهی از جنیان گوش فرا دادند» و آنچه بر حضرتش وحی شد همان گفتار جنیان بود.
در کتاب بحارالانوار از تفسیر علی بن ابراهیم قمی ذیل آیه کریمه: «یا قومنا انا سمعنا» از سوره احقاف آورده که می گوید: سبب نزول این آیه آن بود که رسول خدا (ص) از مکه به سوی بازار عکاظ بیرون رفت، و در حالی که زید بن حارثه با او بود، مردم را به اسلام دعوت می کرد، و چون هیچکس دعوتش را لبیک نگفت و کسی را نیافت تا او را بپذیرد، به سوی مکه بازگشت، هنگامیکه به محلی به نام (وادی مجنه) رسید، در نیمه های شب به تهجد برخاست و به تلاوت قرآن پرداخت، در این هنگام گروهی از جنیان بر او گذشته، و با شنیدن قرائت رسول خدا، بدان گوش فرا دادند و یکدیگر را به سکوت واداشتند. هنگامی که رسول خدا، تلاوت را پایان برد، به سوی قوم خود بازگشتند و آنان را بیم دادند و گفتند: ای قوم ما: ما کتابی را شنیدیم که پس از موسی آمده، کتابهای پیشین را تصدیق می کند و به سوی حق و به راه راست هدایت می نماید. ای قوم ما! دعوت کننده الهی را اجابت کنید و به او ایمان آورید.... تا آنجا که می گوید "این گروه در گمراهی آشکارند." پس از آن برای آشنائی با اصول و احکام اسلام خدمت رسول خدا (ص) آمدند و ایشان نیز احکام اسلام را به آنان تعلیم فرمود، پس از آن، خداوند این سوره را بر پیامبرش فرستاد که: بگو: به من وحی شده که گروهی جنیان گوش فرا دادند ... تا پایان سوره که خداوند گفتارشان را بازگو کرده است. رسول خدا یکی از خود آنان را برایشان سرپرستی داد و...

نتیجه بحث
جنیان در دریافت کتابهای الهی مثل تورات و قرآن، همانند انسانند و در بین اجنه کسانی یافت می شوند که مانند انسانها، به درجه منذرین و بیم دهندگان قوم خود می رسند، و آنان بودند که قوم خود را از وجود قرآن و اینکه تصدیق کننده کتب الهی پیشین است- با تمام معنایی که در کلمه مصدق است و بر درستی قرآن دلالت می کند- باخبر کردند، دیگر اینکه، در جن نیز بمانند انس، مشرکان به پروردگار خالق وجود دارد، و از سیاق آیات به دست می آید که، جنیان معتقدند خداوند فرزند دارد همانگونه که برخی از انسانها معتقدند مسیح پسر خداست. و افرادی از جن مانند مردانی از انس گمان می کنند خداوند هیچ پیامبری نفرستاده، و بعد از حیات دنیوی، حشر و حیات دیگری نیست.
کوتاه سخن اینکه: جنیان همچون انسانند، در بین آنان مسلمانان مؤمن به پروردگار، و کافران ظالم نابکار، هر دو، وجود دارند. اما مؤمنان به پروردگارشان و به آنچه یاد کردیم، در روز قیامت رستگارانند، و اما کافران نابکار به زودی در آتش جهنم عذاب شده و هیمه و آتشگیره جهنم خواهند بود. و نیز، جن و انس را در عقاید مشترک می بینیم، برخی مشرکند و قائل به اینکه خدا فرزند دارد، و برخی از آنان دشمن انبیایند، و برخی وسوسه گر و اغواکننده دیگرانند، دسته ای هم مسلمان مؤمن به خدا و پیامبران و کتابهای او هستند. این دو گروه همگی در روز قیامت محشور و محاسبند، عذاب می شوند یا پاداش می گیرند. این دو صنف در همه موارد مشترکند، اما کیفیت عمل صنف جن به احکام اسلام به ناچار باید به گونه ای باشد که با ساختمان وجودی و فطری که خداوند بر آن خلقشان فرموده تناسب داشته باشد. بنابراین اسلام همان دین خدا و شریعت او برای جن و انس است، همان است که به واسطه پیامبران صاحب شریعت و اوصیای ایشان که پس از آنان آمده اند، آن را به جن و انس رسانیده است.