مهمترین تفاسیر شیعی از قرن سوم تا سیزدهم هجری

1- تفسیر علی بن ابراهیم قمی: این تفسیر از معروفترین تفاسیر شیعه است. اکنون موجود است و چاپ شده است. پدر علی بن ابراهیم از کوفه به قم منتقل شد. بعید نیست که علی بن ابراهیم یک ایرانی عرب نژاد باشد. وی از مشایخ شیخ کلینی است و تا سال سیصد و هفت در قید حیات بوده است.
2- تفسیر عیاشی: مؤلف این تفسیر محمد بن مسعود سمرقندی است. اول مذهب تسنن داشت و بعد به تشیع گرایید. معاصر شیخ کلینی است. از پدرش سیصد هزار دینار به او ارث رسید همه را صرف نسخ و مقابله و استنساخ و جمع کتاب کرد. خانه اش به شکل یک مدرسه درآمده بود. هر کس به یک کار علمی گماشته شده بود و کار خود را انجام می داد و هزینه همه را عیاشی تأمین می کرد. عیاشی علاوه بر تفسیر و حدیث و فقه، در طب و نجوم دستی داشته است. ابن ندیم در الفهرست از او یاد کرده و کتابهای فراوانی از او نام برده و مدعی شده که کتب عیاشی در خراسان رواج زیادی دارد. عیاشی ایرانی است ولی ظاهرا عرب نژاد است. ابن الندیم می گوید: گفته شده که تمیمی الاصل است. عیاشی از علمای قرن سوم هجری محسوب می شود.
3- تفسیر نعمانی: مؤلف این تفسیر، ابوعبدالله محمدبن ابراهیم است. احیانا به نام ابن ابی زینب خوانده می شود. شاگرد شیخ کلینی است. صاحب تأسیس الشیعه می گوید: نسخه ای از تفسیر نعمانی در کتابخانه ایشان هست. نعمانی معلوم نیست که اهل عراق (حدود واسط) است یا اهل مصر، نعمانی از علمای قرن چهارم محسوب می شود. نعمانی دختر زاده ای دارد به نام ابوالقاسم حسین معروف به ابن المرزبان و وزیر مغربی (تأسیس الشیعة صفحه 336 و ریحانة الادب، جلد 8، صفحه 201 -. 202). این مرد به یزدجرد ساسانی نسبت می برد. و نظر به اینکه چند نوبت به وزارت رسیده است به "وزیر مغربی" معروف است. ابن المرزبان در چهارده سالگی قرآن را حفظ کرد. در نحو و لغت و حساب و جبر و هندسه و منطق و برخی فنون دیگر ماهر بود، ادیب و نویسنده ای توانا بود. وی کتابی دارد به نام "خصائص القرآن". او در سال 418 و یا 428 درگذشته است و طبق وصیت خودش جنازه اش را از بغداد به نجف منتقل کردند و در جوار مرقد امام علی (ع) دفن نمودند.
4- تفسیر تبیان: مؤلف این تفسیر شیخ طوسی است. در ادبیات، کلام، فقه، تفسیر و حدیث، امام و پیشوا بوده است. در سال 358 تولد یافت و بنابراین اکنون در حدود هزار سال از تولد این ستاره درخشان اسلام می گذرد. شیخ طوسی در سال 460 هجری در گذشته است. این مرد بزرگ در 23 سالگی از خراسان به عراق آمد و از محضر شیخ مفید و سیدمرتضی علم الهدی استفاده کرد و سپس خودش پیشوای تشیع در عصر خود گشت. در اعصار بعد نیز همواره در صف مقدم علمای شیعه قرار داشته است. دوازده سال آخر عمر خود را به واسطه حوادث ناگواری که در بغداد رخ داد از آنجا به نجف منتقل شد. حوزه علمیه نجف را این مرد بزرگوار تأسیس کرد که هم اکنون پس از هزار سال به حیات علمی و دینی خود ادامه می دهد.
5 - مجمع البیان: مؤلف این تفسیر، شیخ طبرسی است، اصلا اهل تفرش است. در ذی العقده 536 از تألیف این تفسیر فراغت یافته است. مجمع البیان از نظر ادبی و حسن تألیف بهترین تفسیر است. شیعه و سنی برای این تفسیر اهمیت فراوان قائلند. مکرر در ایران و مصر و بیروت چاپ شده است. طبرسی تفسیر مختصری دارد به نام «جوامع الجامع» طبرسی پس از فراغ از مجمع البیان به تفسیر کشاف که توسط معاصر نامدارش جارالله زمخشری تألیف یافته بود وقوف یافت و پسندید و در آن نکاتی از جنبه های ادبی یافت که از خودش در مجمع البیان فوت شده بود. تفسیر جوامع الجامع را با توجه به لطائف کشاف نگاشت. البته اهل فن تفسیر می دانند هر چند برخی نکات خصوصا از جنبه فن بلاغت در کشاف هست که در مجمع البیان نیست، نکات زیاد ادبی و تفسیری در مجمع البیان یافت می شود که در کشاف وجود ندارد.
6 - روض الجنان: معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی. این تفسیر به زبان فارسی است و از معروفترین و غنی ترین تفاسیر شیعه است. فخرالدین رازی و به ادعای بعضی طبرسی نیز، از این تفسیر زیاد استفاده کرده اند. این تفسیر در چهل سال اخیر مکرر در ایران چاپ شده است. ابوالفتوح نیشابوری الاصل است ولی در ری می زیسته است. ابوالفتوح از ایرانیان عرب نژاد است نسبش به جناب عبدالله بن بدیل بن ورقاء می رسد که از صحابه امیرالمؤمنین علی (ع) بود و در جنگ صفین افتخار حضور در رکاب آن حضرت را داشت. ابوالفتوح معاصر طبرسی و زمخشری است و نزد شاگردان شیخ طوسی تحصیل کرده است. تاریخ دقیق وفاتش در دست نیست قدر مسلم این است که در اواسط قرن ششم هجری می زیسته است قبرش هم اکنون در شهرری معروف است.
7 - تفسیر صافی: مؤلف این تفسیر، حکیم و عارف و محدث و مفسر معروف، ملامحسن فیض کاشانی است. از مشاهیر علمای شیعه است و در قرن یازدهم هجری می زیسته است. این مرد بزرگ عمر پر برکتی داشته و به کثرت وجود تالیف معروف است. مرحوم فیض در آغاز عمر در قم اقامت داشت. مدرسه فیضیه به نام او معروف شد. از قم به شیراز مسافرت کرد و علم حدیث را نزد سیدماجد بحرانی، و فلسفه و عرفان را نزد حکیم و عارف بلند قدر ملاصدرا آموخت و دختر صدرا را به زنی گرفت. وفات فیض در سال 1091 در کاشان واقع شده است.
8 - تفسیر ملاصدرا: صدرالمتألهین یا ملاصدرا شهرتش به فلسفه و عرفان است و خود در این فلسفه صاحب مکتب است. ولی در تفسیر و شرح احادیث هم تبحری بسزا داشته است. اصول کافی را شرح کرده است و سوره بقره را تا آیه 65 تفسیر کرده است. همچنین سوره های الم سجده، یس، واقعه، حدید، جمعه، طارق، اعلی، اذا زلزلت، و آیه های: آیةالکرسی، آیه نور و آیه 88 سوره نمل را تفسیر کرده است. تفسیر ملاصدرا هر چند تمام نیست، ولی مفصل است و تقریبا به اندازه تفسیر صافی است چندین بار در ایران چاپ شده است. وفات ملاصدرا در بصره در سال 1050 در هفتمین سفر وی به حج که همواره پیاده می رفته است اتفاق افتاد.
9- منهج الصادقین: این تفسیر به زبان فارسی است و در سه جلد بزرگ در تبریز به چاپ سنگی چاپ شده است. تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود. مؤلف این تفسیر مرحوم ملافتح الله بن شکرالله کاشانی است که در قرن دهم هجری می زیسته است. غالب تالیفات این مرد به زبان فارسی است. از جمله آنهاست شرح نهج البلاغه که البته ترجمه ای است فارسی با شرحی مختصر.
10- تفسیر شبر: مؤلف این تفسیر سید عبدالله شبر است. این مرد شریف معاصر کاشف الغطاء و میرزای قمی بوده است. مردی بسیار متتبع و متبحر و متعبد بوده است. تألیفات زیادی در فقه و اصول و کلام و حدیث و رجال و تفسیر داشته است. وی در سال 1242 هجری وفات یافت و در جوار کاظمین دفن شد.
11- تفسیر برهان: مؤلف این تفسیر مرحوم سید هاشم بحرینی است که از محدثین و متتبعین معروف شیعه به شمار می رود. این تفسیر طبق مذاق اخباریگری است که قرآن کریم را تنها با حدیث قابل تفسیر می دانند، بدون هیچ توضیح دیگری، و حتی بدون اینکه کوچکترین توضیحی درباره همان احادیث و کیفیت تفسیری آن احادیث داده شود، بلکه صرفا به این صورت که احادیث مربوطه نقل گردد و به همان نقل اکتفا شود. سید هاشم بحرینی در سال 1107 یا 1109 در گذشته است.
12- نورالثقلین: نویسنده این تفسیر یکی از علمای حویزی است که در شیراز مسکن داشته است. معاصر مرحوم علامه مجلسی و شیخ حر عاملی است. در این تفسیر نیز عنایت به نقل اخبار و احادیث است. نام مؤلف شیخ عبدالعلی ابن جمعه است. تاریخ دقیق وفاتش معلوم نیست.
تفاسیری که نام برده شد. معروفترین و مشهورترین تفاسیر شیعه تا قرن 13 هجری است که چاپ شده و تقریبا در دست همه کسانی که به تفاسیر شیعی علاقه مندند موجود است و اگر افراد غیر شیعی بخواهند به تفاسیر مراجعه کنند به این تفاسیر مراجعه می کنند. در قرن چهاردهم نیز تفاسیر زیاد و پر ارجی تألیف یافته است و یا در حال تألیف است. اگر کسی بخواهد آماری تا حدود امکان از تفاسیر شیعی به دست آورد، باید به کتاب بسیار پرارج "الذریعة الی تصانیف الشیعة" تألیف علامه جلیل مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی اعلی الله مقامه مراجعه کند.