کیفیت سنجش اعمال از نظر امام صادق (ع)

در کتاب «احتجاج» از حضرت صادق (ع) وارد است که: «إنَّهُ سُئِلَ: أَوَ لَیْسَ تُوزَنُ الاْعَمَالُ؟ قَالَ: لاَ؛ لاِنَّ الاْعْمَالَ لَیْسَتْ أجْسَامًا وَ إنَّمَا هِیَ صِفَةُ مَا عَمِلُوا. وَ إنَّمَا یَحْتَاجُ إلَی وَزْنِ الشَّیْءِ مَنْ جَهِلَ عَدَدَ الاْشْیَآءِ وَ لاَ یَعْرِفُ ثِقْلَهَا وَ خِفَّتَهَا؛ وَ إنَّ اللَهَ لاَ یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْءٌ. قِیلَ: فَمَا مَعْنَی الْمِیزَانِ؟ قَالَ: الْعَدْلُ. قِیلَ: فَمَا مَعْنَاهُ فِی کِتَابِهِ: فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَ'زِینُهُو؟ قَالَ: فَمَنْ رُجِّحَ عَمَلُهُ؛ از حضرت صادق (ع) پرسیدند که: آیا اعمال در روز قیامت وزن نمی شوند؟ حضرت فرمودند: نه؛ به  جهت اینکه اعمال، جسم نیستند تا کشیده شوند، بلکه اعمال عبارت اند از صفت و حالتی که مردم در کارهایشان انجام می دهند. و دیگر آنکه کسی نیاز به وزن اشیاء دارد که نسبت به مقدار آنها جاهل است و وزن و ثقل و خفت و سبکیِ آن را نمی داند؛ و اما خداوند همه چیز را میداند و بر چیزی جاهل نیست. از آن حضرت سؤال شد: پس معنای میزان چیست؟ در جواب فرمود: عدل. سؤال شد: پس معنای «فَمَن ثَقُلَتْ مَوَ'زِینُهُ» و در کتاب قرآن چیست؟ در جواب فرمود: یعنی کسی که عملش ترجیح دارد». یعنی هر کس کردارش ترجیح پیدا کند و رجحان یابد و به عدل نزدیک شود، آن میزانش سنگین است؛ و هر کس کردارش مرجوح باشد و از عدل دور باشد آن میزانش سبک است. و عدل یعنی آن موجودی که تمام جهات در آن به نحو اتم و اکمل ملاحظه شده است، نه تند است و نه کند؛ افراط و تفریط در آن نیست.
در شجاعت اگر از حد بگذرد آن صفت مطلوبی نیست، آن تهور و بی باکی است و تهور مذموم است. و اگر از حد پائین تر آید آن جبن و ترس است و آن هم مذموم است. شخص کامل شجاع است؛ نه متهور و نه جَبان. شخص بی باک بدون تأمل و درایت کاری را انجام میدهد و کارش غلط است، و به همین علت هم بعداً دچار پشیمانی و ندامت میشود؛ و شخص ترسو هم به علت ضیق و گرفتگی نفسانی خود از انجام کار صحیح در موقع خود برای دفاع از حریم غیرت و عزت خود کوتاهی میکند و بالنتیجه انجام نمی دهد، و آن نیز دچار پشیمانی و ندامت میشود؛ ولی شخص شجاع آن دفاع را به اندازه لازم و در موطن لازم انجام می دهد و آن صحیح است و هیچگاه دچار ندامت هم نمی گردد.
در روز قیامت شجاعت ها را با میزان عدل اندازه گیری می کنند یعنی با شاخص شجاعت؛ یعنی شاخصی قرار می دهند از شجاعت که عدلِ صرف است و هیچ جنبه تهور و جبن درش نیست و تمام شجاعت ها را با آن می سنجند. در عفت و حیا اگر از حد بگذرد آن خُمود است که مطلوب نیست، و اگر به حد لازم هم نرسد آن شَرَه است یعنی کم حیایی، و آن نیز مطلوب نیست؛ ملکه عفت حد معتدل بین دو صفت افراطی خمود و صفت تفریطی شَره است، و آن عدالت در این صفت است. در حکمت و فهم و زیرکی اگر از حد بگذرد جُربُزه است که مطلوب نیست، چون شخصی که دارای جربزه است آنقدر حدّت ذهن و تیزی فهم دارد که علاوه بر آنکه به مطالب زود می رسد، چیزی هم از نفس خود و ذهن خود به آن اضافه می کند، و در نتیجه از نقطه نظر مقدار، چیزهایی را فهمیده است و چیزهایی را هم که در خارج نبوده و ذهن تیز او آفریده است، آنها را هم به عنوان موجود خارجی فهمیده و بدان معتقد شده است؛ و این البته غلط است. و شخصی که ذهنش ضعیف است و در فهم معانی کند است و دارای صفت بَلَه است، او نیز مطالب را کمتر از واقعیتش ادراک میکند؛ و این نیز غلط است. و حد معتدل بین جُربزه و بَلاهَت، حکمت است که دارای صفت عدالت است، یعنی فهمیدن به طور صحیح و کامل؛ نه در فهم آن حقیقت کوتاه بودن، و نه زیاده بر آن چیزی را اضافه کردن و جزء آن پنداشتن.
درباره ملکه سخاوت و انفاق و درباره ایثار و فداکاری و درباره عفو و اغماض و درباره یکایک از صفات نفسانیه، میزان عدالت را می آورند و با آن می سنجند. چون شجاعت افراد شجاع را با آن میزان اندازه گیری کنند باید در یک کفه آن معیار عدالت را قرار دهند و در کفه دیگر آن شجاعت افراد را؛ و معلوم است که اگر کاملاً هم وزن باشد، آن شجاعت به حد اعلای خود بوده است، و اگر سبک تر باشد و به آن حد اعلا نرسیده است، ولی معلوم است اگر بسیار سبک باشد از حد عدالت که شجاعت است دور بوده و به تهور و یا جبن گرائیده است. و چنانچه شجاعت های مورد قبول در روز قیامت باید علاوه بر جنبه اعتدال از قصد تقرب برخوردار بوده و از هوی و هوس و امیال نفسانیه و دواعی شیطانیه دور باشد، بنابراین مثلاً در این امت در یک کفه ترازوی عمل، عمل شجاعت و دفاع از حقوق نفس و مسلمین رسول الله (ص) و یا امیرالمؤمنین (ع) را قرار می دهند، و در کفه دیگر شجاعت های هر کس را که بخواهند بسنجند، و به میزانِ هم وزنی و یا مقدار کم وزنی حدود و مشخصات شجاعت ها معلوم میشود.