کتاب تاریخ الحکما یا اخبار العلماء باخبار الحکماء

"تاریخ الحکما" یا "اخبار العلماء باخبار الحکماء" کتابی تاریخی به عربی. کتاب مشتمل است بر زندگینامه و آثار فیلسوفان، منجمان، ریاضی دانان و اطبای یونانی و اسلامی، از عرب و عربی نویس، از قدیم تا زمان مؤلف.

نویسنده کتاب:
جمال الدین ابوالحسن علی قفطی (ابن القفطی) که در سالهای (560 تا 646 هـ ق) زندگی می کرد. او مورخ و از رجال و وزراء و حکام ایوبی حلب بود که در شهر (قفط) در مصر علیا، به دنیا آمد. در قاهره رشد کرد و رونق گرفت و از بزرگترین کتابدوستها در عالم اسلام بود. فضلا از جمله (یاقوت حموی) از حمایت او برخوردار بودند. معروفترین اثرش همین کتاب است!

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
این کتاب در سه بخش تألیف شده است و زندگینامه 415 نفر را شامل می شود:
بخش اول به ترتیب حروف اول نامها و مشتمل بر شرح حال 354 نفر.
بخش دوم، بر اساس کنیه و در آن 46 نفر معرفی شده اند.
بخش سوم، بر اساس کنیه ابناء و شرح حال 15 نفر است.
نام ها بر حسب حروف هجاء، مرتب است و در هر حرفی تقدم اشخاص بر حسب تقدم زمانی آنها در نظر گرفته شده.
شرح حال افراد، گاه مفصل و گاهی کوتاه و گاهی فقط به نام آنها اشاره شده است. برای مثال: قفطی، حکمای یونان و اتباع آنان را به سه فرقه تقسیم می کند:
الف: دهریون، که منکر صانع و عالم را قدیم و حرکت را دوری می دانند.
ب: طبیعیون که هر چند به مبدأ قادر حکیم، قائلند ولی منکر معاد و بعث و روز قیامت اند. این دو فرقه از زمره «زنادقه» می باشند.
ج: فرقه سوم به تعبیر او الهیون یعنی متأخران از حکمای یونان، مانند سقراط، افلاطون و ارسطو که آن دو فرقه را رد کرده اند، اما چون آراء آنها مستند به قرآن و قول پیغمبران نبوده، به گمراهی افتاده و از اموری که تحقیق عقلی به آنها راه ندارد، دور مانده اند!

ابن قفطی، در تاریخ الحکما، قسمت هایی از مواعظ انبیا را نقل کرده است و شرح حال آنهایی که بیشتر به حکمت معروف بودند، اشاره کرده است. متأسفانه اصل این کتاب که ظاهرا به نام "اخبار العلماء باخبار الحکما" بوده از میان رفته، ولی "محمدبن علی خطیبی زوزنی" کمتر از یکسال بعد از وفات قفطی، سال 647 هـ ق آن را خلاصه کرد و به نام "المنتخبات الملتقطات من کتاب تاریخ الحکما" در دسترس قرار داد که به "مختصر زوزنی" مشهور و امروزه به عنوان اختصار، به آن تاریخ الحکما می گویند! جرجی زیدان نام دیگر تاریخ الحکما را "روضة العلماء" گفته است!

اهمیت کتاب از دیدگاه بزرگان:
آلدو مییلی (مستشرق ایتالیائی) این کتاب را از منابع اساسی تاریخ علوم دوره اسلامی می داند! آوگوست مولر، به تحقیق و تصحیح این کتاب پرداخت ولی عمرش وفا نکرد، لذا یولیوس لیپرت، دنبال کار او را گرفت.

چاپ و نشر:
کتاب در سال 1903 م توسط یولیوس لیپرت، در "لایپزیگ" چاپ شد. از روی همین چاپ، طبع بدون تحقیقی از آن در 1908 م در مصر منتشر شد. "دخویه" و "سوتر" ملاحظات مهمی بر این چاپ نوشته اند.