کتاب معجم الادباء

کتابی در شرح احوال و اخبار و آثار و انساب و اشعار از علمای نحویون و لغت شناسان و قراء مشهور، مورخان، نویسندگان معروف و اصحاب وسایل و خطاطان و هر صنفی از ادب، به زبان عربی. نویسنده کتاب (یاقوت حموی) از ادبای مشهور و جغرافی دان بزرگ اسلامی.

معرفی اجمالی نویسنده:
یاقوت بن عبدالله که اصلیت او "رومی" است و سال تولدش بنابر حدس، 574 یا 575 هـ ق است. در جنگی که اعراب با رومیان داشتند و اعراب پیروز شدند، یاقوت در حالی که کودکی خردسال بود، اسیر شد و به بغداد آورده شد و در زمانی که 5 یا 6 ساله بود، تاجری از مردم حماة، از شهرهای شام، بنام "عسکر ابن ابی نصر حموی" او را خرید و به حماة برد. به همین علت، لقب او "حموی" گردید. چون مولایش (عسکر) سواد نداشت و فقط به تجارت مشغول و آشنا به امور بازرگانی بود، یاقوت را به مکتب خانه فرستاد تا تحصیل علم کند و امور حساب و کتاب و تجارت او را به عهده بگیرد. یاقوت از این فرصت استفاده کرده و به جهت حافظه و استعدادش خیلی زود به فراگیری علوم پرداخت و توانست بسیاری از علم نحو و لغت را یاد بگیرد. به جهت امرار معاش و امر تجاری مولایش به شهرهای زیادی از جمله مصر، شام، عمان و نواحی آنها و جزیره کیش سفرها کرد و در اثر همین سفرها مخصوصا جزیره کیش که محل برخورد بازرگانان کشورهای دیگر بود، با اهل علم و ادب آشنا شد.
سال 594 هـ ق، در حالی که 20 ساله بود، تاجر او را آزاد کرد لذا یاقوت به استنساخ کتب پرداخت و از همین راه، زندگیش را گذراند. در نتیجه اطلاع از مطالب بعضی کتابهای خوارج، تعصب مذهبی شدیدی نسبت به عقاید اهل سنت و جماعت پیدا کرد. در فاصله سالهای 596 تا 600 هـ ق، 2 کتاب بزرگش "معجم الادباء" و "معجم البدان" را تألیف نمود. سال 612 سفری به مصر داشت و بعد به دمشق و سال 613 به حلب رفت. در آنجا مباحثه ای مذهبی با یک مرد شیعه نمود و چون فکر و عقیده منحرف خودش را بروز داد و نام مقدس حضرت علی (ع) را خارج از اصول و ادب به زبان آورد، اهالی آنجا تصمیم به قتل و اعدام او گرفتند. بناچار او به سمت مشرق زمین و نیشابور و خراسان فرار کرد. در سن 40 سالگی به شعر روی آورد و سال 614 بود که به «مرو» رفت و آنجا مقیم شد و از کتابخانه های آنجا بسیار استفاده کرد و بیشتر کتابهایش را آنجا تألیف نمود. بعدا به خوارزم رفت و سال 616، از ترس حمله مغول و تاتار به حلب برگشت. او در آخرین سفرش به مصر که برای تجارت رفته بود، دوباره به حلب رفت و همانجا بیمار شد و در سن 51 یا 52 سالگی در سال 626 هـ ق، همانجا در گذشت.

تقسیم و ساختار اجمالی کتاب:
در این کتاب، تاریخ ولادت، وفات، آثار افراد و در بعضی قسمت ها اشعاری از شعرا آمده است و نسب افراد تا جائی که برای نویسنده ممکن بوده، آمده است. عنوانها در کتاب، به ترتیب حروف هجا آمده، اگر چه این ترتیب، به دقت گاهی رعایت نشده، و گاهی مثلا شرح حال شعرا و زمره شرح حال ادبا آمده است. در کتاب، منبع روایات آمده که نزدیک به 250 منبع است، ولی به جهت ایجاز مطلب، سند روایات حذف شده است.
شرح حال بعضی افراد در کتاب، بطور مفصل آمده مثل شرح حال صاحب بن عباد، ابوحیان توحیدی، ابوالفتح بن عمید و وزیر مهلبی، محمدبن جریر طبری و شافعی. ولی شرح حال بسیاری مختصر گفته شده است.

نامهای متعدد کتاب:
ارشاد الاریب فی معرفة الادیب، معجم الادباء، اخبارالادباء، کتاب الادباء، اخبارالنحویین، ارشادالالباء الی معرفة الادباء. این نامها را نویسنده، خود به کتابش داده و فدری بنام "ابن شعار" به آن معجم گفته است.

چاپ و نشر
این کتاب را نخستین بار، خاورشناس بزرگ انگلیسی (د، س، مارگلیوت) چاپ کرد. چاپ "مارگلیوت" هفت جلد است و سال 1907 در قاهره به طبع رسید. بعدا (ابراهیم یازجی) نیمی از کتاب را تصحیح کرد که عمر او به پایان رسید و نیم دیگر کتاب توسط (نسطاس حمصی) تصحیح و سالهای 1925 و 1927 در قاهره چاپ شد که 1041 شرح حال را در برداشت. بار سوم، کتاب در 20 جزء و ده جلد به همت (احمد فرید رفاعی) نشر شد و آخرین چاپ کتاب توسط دکتر احسان عباس در 7 جلد که 6 جلد آن متن کتاب و یک جلد شامل مقدمه و شرح حال نویسنده است. لازم به ذکر است که عناوینی از کتاب مفقود شده است.