کتاب الفیة فی النحو

الفیه به مجموعه اشعاری گفته می شود که 1000 بیت باشد و برای بیان اصول و قواعد علوم مختلف، مخصوصا در علم نحو عربی به کار می رود. اولین کسی که در دستور زبان عربی «الفیه» سرود "ابن معطی" از نحویون مغربی تبار بود. بعد از او "ابن مالک" اندلسی منظومه 2790 بیتی خود را با الهام گرفتن از «الفیه ابن معطی» اما وسیع تر و جامع تر خلاصه کرد.

الالفیة فی النحو
این کتاب مجموع 1000 بیت شعر عربی در بیان قواعد علم نحو عربی به «بحر رجز» است. سراینده آن "جمال الدین ابوعبدالله" معروف به "ابن مالک" نحوی، بزرگ عرب است. او کتاب «الکافیة الشافیة» خود را که 2790 بیت شعر بود، به 1000 یا 1002 بیت شعر در «بحر رجز» تلخیص کرد و نام «الخلاصه» بر آن گذاشت ولی با عنوان «الفیه» مشهور شد.

معرفی اجمالی نویسنده و سراینده کتاب
ابوعبدالله جمال الدین محمد فرزند عبدالله بن مالک طائی جیائی، مشهور به "ابن مالک" نحوی، ادیب، لغوی و ناظم و شاعر زمان موحدون در «اندلس» در قرن هفتم هجری قمری. تولد او حدود 600 هـ ق و از قبیله «طی» که آنها بعد از فتح اسلامی، به اندلس رفتند و او در بحرانی ترین دوران اندلس، در «جیان» بدنیا آمد. ابتدا قرآن و نحو را در همان جا آموخت و در جوانی به مصر رفت. ظاهرا چون آن زمان به خاطر جنگ های صلیبی و هجوم تاتارها و اختلافات داخلی بین فرزندان ایوبی در مصر بر سر حکومت بود، ابن مالک آنجا را مناسب ندید و به حجاز مهاجرت کرد و از آنجا به شام رفت و در دمشق ساکن شد. در آنجا در خدمت چند تن از بزرگان ادامه تحصیل داد و بعد به «حلب» مسافرت کرد و آنجا از محضر دانشمندانی چون: "ابن یعیش" بهره مند شد و در ضمن به تدریس نحو و قرائت پرداخت. وی بعد از طی مدراج علمی در دستور زبان عربی و نحو، تلاش زیادی کرد و کار تدریس را برای همیشه شروع نمود و در کنار آن به تألیف پرداخت و خیلی زود مشهور شد. سپس مدتی در «حماه» بود و آنجا نیز تدریس و تألیف داشت و همین کتاب (الخلاصه = الفیه) را نوشت و مجددا به دمشق برگشت و آنجا دیگر بر کرسی استادی نشست. از شاگردان او غیر از پسرش بدرالدین محمد، ابن جماعه، ابن نحاس و دیگران بوده اند. مذهب او ابتدا مالکی و بعد شافعی شد. ابن مالک در دمشق سال 672 هـ ق درگذشت و در دامنه کوه قاسیون مدفون است. مقام علمی او در لغت، قرائات، حدیث، شعر و به خصوص «نحو» آنقدر والاست که به مقام «شافعی» در فقه همانند کرده اند.

ساختار کتاب و شروح عربی
ابن مالک شهرت خودش را مدیون این کتابش (الفیه) می داند. کتاب 71 باب دارد، با «باب الکلام و مایتالف منه» شروع و با باب «الادغام» تمام شده است. چون «ایجاز» که لازمه اینگونه کتب است در آن زیاد دیده می شود لذا پیچیدگی هائی در مطالب کتاب هست که باید شرح و تبیین می شد از این رو، علاوه بر خود مؤلف، معاصرانش و بعد نحویون شروح زیادی بر آن نوشته اند از جمله:
1- فرزندش بدرالدین
2- ابوحیان غرناطی
3- ابومحمد عبدالرحمن مشهور به "ابن عقیل"
4- جلال الدین سیوطی که شرح او (سیوطی) در حوزه های علمی ایران در زمره کتب درسی طلاب علوم دینی و شرح ابن عقیل در حوزه های عربی تدریس می شود.

شروح فارسی و چاپ
چند شرح فارسی از جمله:
1- شرح سلطان محمدبن علی کاشانی
2- شرح محمدصادق بروجردی
3- شرح عبدالله بن شاه منصور قزوینی طوسی
4- ضیاءالدین حسین
5- شرحی بسیار کوتاه و مفیدی برای استفاده دانشجویان توسط بهمنیار در کرمان چاپ شده است.
این کتاب بارها به چاپ رسیده: 1- سال 1251 و 1253 ق در بولاق 2- 1833 میلادی در پاریس. سال 1887 م در قسطنطنیه، در بیروت و جاهای دیگر. باید گفت که این منظومه به زبانهای فرانسه و ایتالیائی ترجمه شده و در ایران و تهران بطور مکرر چاپ شده است.