کتاب البیان و التبیین

کتابی در انواع بیان، مواعظ، منتخبی از خطب بلیغ، احوال سخنوران برجسته و مشاهیر اسلام، لطایف، اشعار و... در قرن سوم هجری به زبان عربی. نویسنده آن، عمروبن بحر جاحظ بصری، نویسنده بزرگ عرب می باشد. این کتاب از مهمترین آثار او و از امهات کتب ادبی عرب است. «کتاب التبیان» دو تحریر ظاهرا داشته که نام دیگر آن «البیان و التبیان» است که در اواخر عمر "جاحظ" و در سنین کمال ادبی او تألیف شده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوعثمان، عمروبن بحر، معروف به "جاحظ" از پیشگامان بلاغت و تحلیل فن خطابه، ادیب، نویسنده، متکلم معتزلی، مؤسس فرقه جاحظیه، حدود سال 150 هـ ق که با اختلاف 160 نیز گفته اند، در بصره بدنیا آمد. به مناسبت چشمان برآمده به "جاحظ" لقب گرفت. امرار معاش او در بصره از فروش نان و ماهی بود، ولی به دلیل عشق و شور زیاد به تحصیل علم و هوش و استعداد فوق العاده اش، نزد اساتید بزرگ زمان، علوم مختلف را آموخت و به محافل معتزله راه یافت. اساتید او "ابوعبیده م 209"، "اصمعی م 216"، "ابوزید انصاری"، در لغت و ادبیات بودند. از طریق علمای کلام و همنشینی با "حنین بن الحاق" و "سلمویه" با فرهنگ یونان آشنا شد و بر اثر مطالعات زیاد در کتابهای "ابن مقفع" و مجالس "ابوعبیده" در فرهنگ و ادب فارسی تبحر زیادی پیدا کرد. "جاحظ" همزمان با چندین خلیفه عباسی (از مهدی تا معتز) مورد توجه و احترام آن خلفا بود. وی در کلام، حدیث، تفسیر، تاریخ و علوم طبیعی و ادبیات عرب کتابهای زیادی داشت و بیشتر تألیفات خودش را به درباریان تقدیم می کرد. از همین رو کتابهایی که درباره امامت نوشته بود، مورد توجه مأمون، خلیفه عباسی شد و به دربار راه پیدا کرد. اگرچه با وجود علم زیاد و کثرت تألیفاتش، در تدابیر امور عجز داشت. "جاحظ" ملازم خاص "عبدالملک زیات" وزیر واثق بود و بعد از اینکه "زیات" به دستور متوکل کشته شد، او نیز فرار کرد. بیشتر دوران جوانی خود را در بغداد و مدتها در سامرا اقامت داشت و بعد به بصره برگشت. در سالهای آخر عمر نیمی از بدنش فلج شد و در همانجا (بصره) در سال 255 یا 256 هـ ق بر اثر بیماری از دنیا رفت. تألیفات و آثار او بسیار زیاد است.

ساختار کتاب:
نکات بلاغی و مسائل علم بیان، بطور پراکنده و بی نظم و ارتباط، در این کتاب زیاد هست، ولی اگر بخواهیم آنها را دسته بندی کنیم، عمدتا در این چهار عنوان خلاصه می شود:
1- بحث در صحت مخارج حروف.
2- در سلامت لغات و دوری از تنافر نامطبوع حروف.
3- بحث در جلمه و ایجاز و اطناب و رعایت حال مخاطب.
4- حالات خطیب و هیئت و وضع او.
همچنین حکایات و لطایفی درباره معلمان هست که آنها را بقولی از لطیفه های یونانی گرفته است و نیز بسیاری از اشارات تاریخی و تحلیل فن خطابه و فواید بلاغی در آن گفته شده است.

از دیدگاه صاحبنظران:
حاجی خلیفه: این کتاب را «کتاب کبیر» می گوید.
ابن خلدون: آنرا یکی از چهار کتاب اصول فن ادب و از ارکان آن می داند.
در اهمیت این کتاب گویند که هیچ کاتب و شاعر و خطیبی از آن بی نیاز نیست. "جاحظ" تحریر اول این کتاب را به "احمد ابن ابی داود" قاضی با نفوذ و متعصب معتزلی تقدیم کرد و او 5000 دینار به او جایزه داد.

چاپ و نشر:
اولین چاپ این کتاب بطور منتخب سال 1301 هـ ق در مطبعة الجوائب قسطنطنیه بود. اولین چاپ کامل آن سال 1311 هـ ق در «المطبعة العلمیه» در قاهره صورت گرفت.