بررسی و تفسیر ماهیت نامه اعمال انسان

بی شک نامه اعمال در قیامت چیزی مانند ورقهای کاغذ و دفتر و کتاب معمولی نیست، بلکه نقوشی است گویا، غیر قابل انکار، که هیچکس را یاری نفی آن نمی باشد. شاهد این سخن اینکه اگر به شکل دفتر و اوراق معمولی باشد هزاران برگ لازم است که اعمال یک عمر را در آن بنویسند و چنین کتابی برای همه به آسانی قابل مطالعه نیست، و نمی تواند مایه رسوائی بدکاران و افتخار نیکوکاران گردد. در جایی از آیات و روایات به خوبی استفاده می شود که اعمال آدمی در آن چنان ثبت است که با یک نگاه می توان برآن واقف شد! از این گذشته خطوط  و نقوش معمولی چنان نیست که قابل انکار نباشد، در حالی که از آیات و روایات به خوبی برمی آید که خطوط این کتاب قابل انکار نیست، سندی است زنده و روشن برای هرکس، و حتی برای صاحبان آن. در اینجا چند تفسیر مختلف برای نامه عمل وجود دارد که باید دقیقا مورد بررسی قرار گیرد:

1- بعضی در تفسیر آن گفته اند: هی بعینها نفسه التی رسخت فیها آثار اعماله بحیث انتقشت بها: «آن عینا همان روح  آدمی است که آثار اعمالش در آن راسخ شده به گونه ای که با آن نقش گرفته»! مطابق این تفسیر که در کلمات مرحوم فیض کاشانی آمده «نامه اعمال» کنایه از روح آدمی است که آثار اعمالش در آن نقش می بندد. روشن است این معنی با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست چرا که قرآن می گوید نامه اعمال نیکان به دست راستشان و بدان به دست چپشان یا پشت سرشان داده می شود، و این تعبیر با تفسیر مزبور نمی سازد مگر اینکه تعبیر به «یمین» و «شمال» و سایر تعبیرات آیات و روایات را در این زمینه نیز بر معنی کنائی حمل کنیم و این خلاف ظاهرها، بدون دلیل جائز نیست. بعلاوه این تفسیر با مسأله «تطایر کتب» هرگز سازگار نمی باشد.

2- مرحوم علامه طباطبائی در المیزان تعبیر دیگری دارد و با استفاده از آیه 30 سوره آل عمران «یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء» «روزی که هر انسانی اعمال نیک و بد خود را حاضر می بیند» می گوید: «نامه اعمال، حقایق اعمال انسانی را در بردارد و مانند خطوط و نقوش معمولی در کتابهای دنیا نیست، آن نفس اعمال انسانی است که خداوند آدمی را آشکارا برآن آگاه می کند و هیچ دلیلی بهتر از مشاهده نیست. این کتاب در دنیا از درک انسان پنهان است و حجاب غفلت روی آن را پوشانده، روز قیامت خداوند آن را می گشاید و پرده های غفلت را کنار می زند و انسان را از آن با خبر می سازد».

این معنی نیز با آنچه درباره فرشتگان نویسنده نامه اعمال و سایر ویژگیها که در آیات و روایات آمده هماهنگ نیست چرا که منظور از حقایق اعمال، ظاهرا همان آثاری است که در درون جان انسان باقی می گذارد و همان ایرادی که بر کلام مرحوم فیض کاشانی بود بر آن نیز وارد می شود. نویسنده «روح المعانی» همین تفسیر را با شرح مبسوطی ذکر کرده، سپس  اعتراف می کند که با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست. ممکن است گفته شود اعمال انسان همانگونه که در درون جان او اثر می گذارد در عالم بیرون، در فضا و هوای اطراف، در زمینی که بر آن زندگی می کند و در همه چیز اثر دارد، گوئی بر آنها نقش می بندد، نقوش طبیعی و غیر قابل انکار، نقوشی که به وسیله قوا و نیروهای عالم هستی و فرشتگان در دل این موجودات ثبت می شود و در قیامت پرده از آن برداشته می شود و آشکار می گردد. این آثار از تمام محیط بیرون جمع آوری می شود، و فشرده می گردد و به دست هرکس داده می شود و با یک نگاه در آن حال هرکس معلوم است.

مسلما این آثار در دنیا برای ما محسوس و قابل درک نیست اما بی شک آنها وجود دارند، و روزی که در آن دید تازه ای پیدا می کنیم همه اینها را می بینیم و می خوانیم و تصدیق می کنیم.

دانشمندان امروز با مطالعه فسیلها و سنگواره هائی که از جانداران میلیونها سال قبل  باقیمانده نه تنها شکل آنها را ترسیم می کنند بلکه از بسیاری از حقایق زندگی آنها آگاه می شوند. مسلما «فسیل و سنگواره» خود حیوان نیست بلکه آثاری است که از خود در لابلای قشرهای زمین باقی گذارده اند. در واقع سنگهای زمین، نامه اعمال و اشکال آن حیوانات است، اما با خطوطی نگاشته شده که برای هیچ کس قابل انکار نیست.

نمی گوئیم نامه عمل در قیامت این گونه است چرا که بارها گفته ایم ما از قیامت و مسائل مربوط به معاد تنها شبحی می بینیم ولی از پاره ای جهات، «اثر طبیعی بودن» می تواند همانند آن باشد.

قابل توجه اینکه در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم که در تفسیر آیه 14 سوره اسراء فرمود: یذکر العبد جمیع ما عمل و ما کتب علیه، حتی کانه فعله تلک الساعه، فلذلک قالول یا ویلتنا ما لهذا الکتاب لا یغادر صغیر و لا کبیره الا احصاها «انسان با قرائت نامه اعمال  خود، تمام آنچه را انجام داده است به خاطر می آورد گوئی همه را در همان ساعت انجام داده لذا می گویند: ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ عمل بزرگ و کوچکی نیست مگر اینکه آن را احصاء  کرده است».

3- بعضی نیز احتمال  داده اند که نامه اعمال «ضمیر باطن» یا وجدان مخفی انسان است. در روانشناسی امروز به ثبوت رسیده که اعمال انسانی در وجدان با شعور ناآگاه او اثر می گذارد. این تعبیر بی شباهت به تعبیر فیض کاشانی  و دیگر مفسرانی که قبلا گفته شد، نیست و در واقع تعبیر نوینی است از همان معنی قدیمی.

تا اینجا چهار تفسیر برای نامه عمل ذکر شد که از همه مناسبتر، تفسیر سوم است. به هرحال یا باید بگوئیم چون مسإله نامه اعمال در قرآن مجید در آیات مختلف و در روایات فراوانی وارد شده است ما باید به آن ایمان داشه باشیم هر چند مفهوم و محتوای آن را تفصیلا  ندانیم، همان گونه که در مسائل دیگری از امور مربوط به آخرت با چنین وضعی روبه رو هستیم، یا اینکه نامه اعمال همان مجموعه آثاری است که عمل ما در بیرون وجود ما می گذارد و در قیامت به فرمان الهی جمع آوری شده و در اختیار ما قرار می گیرد، به تعبیر دیگر مجموعه آثار تکوینی است که می توان آن را از جهاتی  تشبیه به فیلمها و نوارهای ضبط صوت یا فسیلهای حیوانات کرد. نمی گوئیم عینا چنین است بلکه می گوئیم ازجهاتی شبیه به آن  است.(دقت کنید)