بررسی گناه کبیره سوگند دروغ

از گناهان کبیره ای که به کبیره بودنش تصریح شده «الیمین الغموس» قسم دروغ است که شخص از گذشته یا حال به دروغ خبری می دهد و برای تأکید یا اثبات آن به خداوند سوگند یاد می کند مثلاً می گوید والله روز گذشته چنین کاری را کردم در حالی نکرده است یا اینکه می گوید به خدا سوگند فلان چیز مال من است در حالی که می داند مال او نیست و این قسم سوگند در روایات یمین غموس خوانده شده، یعنی صاحبش را در معصیت یا در آتش  فرو می برد و همچنین یمین کاذبه و یمین حالقه هم نامیده شده است یعنی چنان که تیغ موی را از بدن می کند این نوع سوگند هم دین صاحبش را از بین می برد. در صحیحه عبدالعظیم، قسم دروغ را از گناهان کبیره شمرده و در روایت فضل بن شاذان از حضرت رضا(ع) به کبیره بودنش تصریح فرموده و همچنین در روایت تحف العقول از حضرت صادق (ع) در شمار کبائر آورد و صر یحاً می فرماید که سوگند دروغ فاسدکننده ایمانست.

وعده عذاب در قرآن: حضرت صادق (ع) برای کبیره بودن قسم دروغ، از قرآن مجید آیه 77 از سوره آل عمران را دلیل آورده می فرماید «جز این نیست کسانی که عهد خدائی و سوگندهای خود را در مقابل قیمت ناچیزی از دست بدهند برای ایشان بهره ای پس از مرگ نیست» ( زیرا به اختیار خود بهره دنیوی را بر نصیب آخرت برگزیدند) و روز قیامت  خدا با ایشان سخن نمی گوید و به نظر رحمت به ایشان نمی نگرد و ایشان را پاک نمی گرداند ( تا بتوانند به محل پاکان که بهشت است وارد گردند) و برای ایشان است عذاب دردناکی.

امروه القیس و مردی از حضرموت نزد رسول خدا (ص) درباره زمینی با یکدیگر منازعه و مخاصمه نمودند. حضرت به امروالقیس فرمود آیا بینه ( دو  نفر شاهد عادل) داری؟ عرض کرد ندارم. حضرت فرمود پس طرف تو باید قسم بخورد. عرض کرد او با سوگند دروغش زمین مرا خواهد برد. حضرت فرمود: اگر او به دروغ سوگند یاد کند از آنهائی  خواهد بود که فردای قیامت خدا به او به نظر لطف نمی نگرد و او را پاک نکرده برایش عذابی دردناک خواهد بود- چون حضرت چنین فرمود آن مرد سخت ترسید و زمین را به امروالقیس رد کرد. حضرت صادق (ع) می فرماید: «کسی که قسم بخورد در حالی که می داند دروغ می گوید پس آشکارا با خداوند جنگیده است.» و حضرت باقر(ع) می فرماید: «از قسم دروغ بترسید جز این نیست که آبادی ها را خراب و صاحبش را بی سامان می سازد.» و در روایات دیگر چنین است که سوگند دروغ و قطع رحم آبادی ها را ویران و از  اهلش خالی می سازد و سبب قطع نسل می گردد.

آثار سوء قسم دروغ: روایات چندی از حضرت صادق(ع) رسیده که می فرماید: قسم دروغ، صاحبش را فقیر می سازد و اثر سوء و نکبت آن چهل روز به او می رسد. و نیز فرمود: «سوگند دروغی که سبب دخول در آتش می شود آنست که مردی به دروغ قسم یاد کند  تا حق مسلمانی را ضایع و مال را حبس نماید. » و نیز فرمود: «هرگاه بنده خدای را بر دروغ خود شاهد و گواه قرار دهد و بگوید خدا می داند که راست می گویم و مطلب این طور است که گفتم در حالی که دروغ می گوید خداوند می فرماید آیا جز من نیافتی کسی را که بر او دروغ بندی.» و فرمود: «هرگاه کسی خدای را بر دروغ  خود گواه گیرد و بگو ید خدا می داند که راست می گویم عرش الهی برای عظمت حق بلرزه  می آید.»

قسم بر التزام در آینده: اگر برای انجام یا ترک کاری در آینده سوگنده خورده شود، با این شرائط صحیح و مخالفتش حرام و موجب کفاره می شود.

1- متعلق قسم انجام واجبی باشد مانند اینکه قسم می خورد نماز صیح از او فوت نشود، یا مستحبی از مستحبات باشد مانند سوگند بر نماز جماعت یا نافله شب، یا ترک حرام مثل اینکه قسم بخورد که دروغ نگوید یا ترک مکروه نماید، مانند اینکه سوگند بخورد هرگز آب دهان در مسجد نیاندازد، یا مباحی که غرض عقلائی و دنیوی داشته باشد مانند سوگند بر ترک سیگار.

2- در هر یک از این موارد پنج گانه  وقتی قسم درست می شود که به نام خدا باشد. در این صورت اگر مخالفت  کرد پس از پشیمانی و استغفار باید کفاره هم بدهد، چنانچه پروردگار عالم می فرماید «خداوند از سوگندهای بیهوده مواخذه نمی فرماید( که غرض از آنها عقد و پیمان و معاهده نیست و از روی عادت یا سبب دیگری بر زبان جاری می شود مانند گفتن آری والله و یا نه و الله که مخصوصاً در داد و ستدها رواج دارد، مورد مواخذه  نیست و گر نه سوگندهائی که به منظور عقد و التزام به عمل یا ترک کاری یادکرده شود مثلاً گفته می شود والله فلان کار نیک را انجام می دهم یا به خدا سوگند فلان کار بد را ترک می کنم اگر مخالفت شد، مواخذه می شود) ولیکن مواخذه می فرماید سوگندهایی را که بدان پیمان بستید و کفاره چنین گناهی یعنی عملی که زشتی این معصیت بزرگ را بپوشاند و عقابش را ساقط کند یکی از این سه کار است: یا ده نفر  فقیر را از طعام های معمولی سیر کردن، یا ده فقیر را پوشانیدن، یا یک بنده در راه خدا آزاد کردن، و برای کسی که استطاعت مالی نداشته و نمی تواند یکی از این سه کار را بکند سه روز روزه گرفتن است. این است کفاره سوگندهایتان هنگامی که سوگند می خورید و مخالفت می کنید و حفظ  کنید قسم هایتان را و مخالفت نکنید. خداوند این چنین احکام خود را بیان می فرماید تا شاید شما به یاد گرفتن و عمل کردن به آن خدای را سپاس گوئید.» ( سوره مائده/ آیه 89).

قسم در امر مرجوح باطل است: از آنچه گذشت معلوم شد که مخالفت قسم و وجود کفاره در صورتی که مورد قسم، رجحان شرعی یا عقلی داشته باشد یعنی از نظر شرع یا عرف انجام دادنش بهتر یا ترک کردنش اگر مورد قسم است خوب تر باشد وگرنه لغو است و در مخالفتش کفاره نیست مثلاً چیزی که از نظر شرع واجب یا مستحب است یا از  نظر عقلائی در آن منفعت دنیوی است اگر قسم بخورد که ترک کند یا چیزی که حرام یا مکروه یا ترک آن مورد غرض عقلاء است سوگند بخورد که انجام دهد لغو است و اصلاً  لازم نیست به سوگندش ترتیب اثر بدهد بلکه نباید به واسطه سوگند بیهوده ای که خورده، واجب و مستحبی را ترک یا حرام و مکروهی را مرتکب گردد. بنابراین اگر قسم بخورد که امسال با وجود استطاعت به حج نرود یا به همسر خود نفقه ندهد یا با مادر  خود حرف نزند یا به خانه رحم خود نرود یا از این به بعد در مورد اصلاح بین دو نفر سخن نگوید یا طعام فلان مسلمان را نخورد و با او معامله نکند و نظائر آن، تمام لغو بلکه باید از این قبیل سوگندها استغفار کرد.

حضرت صادق(ع) می فرماید: قسم خوردن برای انجام حرام یا ترک حلال ( بر خود حلال را حرام کردن) جایز نیست. پس انسان نمی تواند واجبات و مستحبات را بلکه مباحاتی که در آنها خیر دنیوی باشد بر خود حرام کند اما مباحاتی که منفعت دنیوی هم ندارد و اصلاً مورد غرض عقلاء نیست هرچند مقتضای این حدیث و چند حدیث دیگر لغو  بودن قسم  بر ترک آنها است لیکن چون مشهور فقهاء فرموده اند سوگند در این قسم از مباحات منعقد می شود و در صورت مخالفت کفاره واجب است لذا حتی الامکان رعایت احتیاط بشود بهتر است. و نیز می فرماید: « اگر مردی بر ترک چیزی که کردنش بهتر است( شرعاً  یا عقلا) سوگند بخورد پس آن را مرتکب شود کفاره بر او نیست و جز این نیست که این قسم سوگند از کارهای شیطان است که می خواهد انسان را از خیر محروم کند و به شر وا دارد.

سعید اعرج می گوید از حضرت صادق ( ع) پرسیدم از کسی که بر کردن چیزی که می داند نکردنش بهتر است سوگند می خورد و از مخالفت قسم هم می ترسد فرمود آیا فرمایش رسول خدا (ص) را نشنیدی که فرمود: «هرگاه بهتر از سوگندی که خوردی دیدی پس رها کن و سوگندت را ترک نما».

اقسام سوگند: در کافی است که حضرت صادق (ع) می فرماید سوگند بر سه قسم است:

1- سوگندی که به سبب آن آتش واجب می شود.

2- سوگندی که کفاره می آورد.

3- سوگندی که لغو است یعنی نه سبب آتش و نه کفاره می شود.

سوگندی که تنها موجب آتش می شود سوگند دروغ است برای بردن مال دیگری یا به زحمت انداختن مسلمانی ( یمین غموس). سوگندی  که کفاره واجب می شود سوگند بر بجا آوردن کاری که خیر است یا ترک کاری که شر است، اگر مخالفت کرد پس از پشیمانی  کفاره واجب می شود. اما سوگندی که موجب کفاره نمی شود، قسم بر قطع رحم یا سوگندی که به اجبار حاکم یا اکراه از طرف والدین یا همسر یاد شود یا سوگندی که بر بجا آوردن حرام یا ترک واجبی باشد.