بررسی ابعاد عدالت در اسلام

برای عدالت ابعاد گسترده ای است که قرآن کریم آنها را ذکر کرده، و ما به طور اختصار به آنها اشاره می کنیم:

1- عدالت در داوری:
اسلام، تأکید دارد که عدالت بر کلیه شئون داوری حکومت کند، از این جهت شرط کرده است که باید حاکم عادل باشد و بر او لازم کرده است که در تمام مراحل حکم و حکومت  طبق سنن عدالت، عمل نماید، آنجا که قرآن می فرماید: "ان الله یأمرکم ان تودوا الامانات الی اهلها و ا ذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل ان نیعما یعظکم به الله کان سمیعا بصیرا"( سوره نساء/ آیه 58)، «خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبان آنها برسانید و هنگامی که میان مردم داوری می کنید، از روی عدالت کنید، خداوند پند و اندرزهای خوبی به شما می دهد، خداوند شنوا و بیناست.» در آیه دیگر می فرماید: "الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلاة و اتوا الزکاة و امروا بالعمروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبه الامور" ( سوره حج / آیه 41 )، «آنان که اگر به آنها در زمین قدرت دهیم، نماز را بپا می دارند و زکات را می دهند و به کار نیکو امر می کنند و از کار زشت باز می دارند و سرانجام کارها برای خداوند باشد.» ناگفته پیدا است اقامه معروف از طریق امربه معروف روشن ترین مصداق عدالت و نهی از منکر نیز مصداق بارز جلوگیری از ظلم و دفع ظالم می باشد.

2- عدالت در زمینه عمل به قانون:
اسلام شدیدا اصرار دارد که عدالت باید در تمام افراد جامعه بدون استثناء اجراء شود و در نظر اسلام مردم، از رئیس و مروس، غنی و فقیر، و آمر و مأمور همه در برابر قانون  مساوی هستند. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «مردم در برابر قانون مساوی هستند» و امیرمومنان علی علیه السلام فرمود: «قانون به نفع کسی اجراء نمی شود مگر به ضرر او نیز اجراء می شود، و به ضرر کسی نیز اجراء نمی شود مگر به نفع او نیز اجزاء می گردد.»

3- عدالت در زمینه اقتصاد:
اسلام برنامه اقتصادی خود را نیز براساس عدالت  وضع کرده است و بر حاکم اسلامی واجب نموده است که عدالت را در تمام زمینه های اقتصادی و با تمام وسائل ممکن، بسط و گسترش دهد و از هر نوع ظلم و اجحاف اقتصادی مانند: ربا، احتکار و دادن امتیاز بر بعضی منع کرده است و برای اجرای این برنامه قوانین جزائی قاطعی نیز وضع کرده که در تمام زمینه های اقتصادی، عدالت را تضمین می کند خداوند فرمود: "و ان تبتم فلکم روس امولکم لاتظلمون و لا تظلمون»" ( سوره بقره / آیه 279)، «اگر توبه کردید، اصل سرمایه برای خودتان خواهد بود، نه ستم کنید و نه به شما ستمی شود». خلاصه، جمله اخیر قاعده کلی است در تمام زمینه های اقتصادی و برای اینکه حق احدی ضایع نشود، حاکم را مسئول اموال امت قرار داده است. علی (ع) درباره املاک عثمان و آنچه که او از اموال و زمین ها به ناروا به کسان خود بخشیده بود، چنین می گوید: «به خدا سوگند تا آنجا که قدرت دارم این اموال را به صندوق بیت المال برمی گردانم گرچه این مال به کابین زنان و به خرید کنیزان مصرف شده باشد زیرا در عدل و داد، وسعت و گشایشی است و بر کسی که عدل و درستی تنگ گردد، جور و ستم تنگ تر شود.» و نیز علی علیه السلام درباره مسئولیت حاکم، در قبال عدالت اقتصادی، به کسی به حضور او آمده بود و از او به ناروا، درخواست کمک می نمود، فرمود: «این ثروت نه مال من است نه مال تو! بلکه غنائم مسلمانانی است که به یاری شمشیر و جهاد در راه خدا، اندوخته  اند پس  اگر تو هم در کارزار با آنان همرزم بوده ای، تو را نیز از آن سهمی است و گرنه  این دسترنج آنان، برای غیر دهان آنان نخواهد بود.»

4- عدالت در زمینه روابط اجتماعی
اسلام نهایت سعی و کوشش نموده که روابط اجتماعی طبق قواعد عدل برقرار گردد و طوری تنظیم کرده که در این روابط ظلم و بی عدالتی از یکی نسبت به دیگری از بین برود. از این جا است که حقوقی را به نفع والدین، همسایگان، کودکان، زنان، یتیمان و مریضان و زمین گیران و.....وضع کرده است. علاوه بر این، اسلام «عدالت» را باعث عاقبت به خیری جامعه می داند. آنجا که فرمود: "و اوفوا الکیل اذا کلتم وزنو بیالقسطاس المستقیم ذلک خیر و احسن تأویلا"( سوره اسراء / آیه 35)، «پیمانه را کامل دهید و با ترازوی درست و راست سنجش کنید، که این کار بهتر و سرانجامش نیکوتر است.»

عاقبت و سرانجام عدالت از این جهت بهتر و نیکوتر است که وقتی ظلم در جامعه به تدریج روی هم جمع شود، موجب انفجار آن جامعه شده و سرانجام شهرها و مردم شهرها و مردم به فساد و نابودی کشیده می شوند. آری، جامعه ای که حقوق افراد آن پایمال بشود و در معرض ظلم اقتصادی و سیاسی قرار بگیرند، ممکن نیست چنین جامعه ای سرانجام مفنجر نشود و مردم به روی حکام خود بر نخیزند. البته، استبداد و دیکتاتوری ممکن است با زور و تهدید و ارعاب، موقتا جای قیام مردم را بگیرد، ولی هرگز برای همیشه نمی تواند پایه های حکومت خود را بر این اساس حفظ کند، زیرا ظلم و بی عدالتی، هنگامی که در جامعه به تدریج روی هم انباشته شد، به طوفان خطرناک و انفجار وحشتناک تبدیل می شود و همه چیز را نابود می سازد و چیزی باقی نمی گذارد.