اهمیت علم طب در نظر مسلمانان و نمونه ای از اطباء مسلمان

دستورهائی که پیامبر گرامی و پیشوایان اسلام درباره طب و بهداشت به مسلمانان می دادند، نقش برجسته ای در تهیه زمینه فکری برای دانشجویان طب و نقش اساسی در توسعه و رونق علم پزشکی در دوره تمدن اسلامی داشته است. علم طب پیش از اسلام، بسیار محدود و جزئی بوده و کتابهائی که در این باره نوشته می شد، از رساله های کوتاه علمی تجاوز نمی کرد و معمولا هم تقلیدی بوده، و تحقیقی در کار نبوده است ولی آنگاه که این علم به دست مسلمانان افتاد در مرحله اول از کتب یونانی ها و سریانی ها و هندی ها استفاده نمودند و سرمایه قابل توجهی از همان کتابها به دست آوردند و به زبان عربی ترجمه کردند، و در مرحله دوم تعداد قابل توجهی از همان کتابها به دست آوردند و به زبان عربی ترجمه کردند، و در مرحله بعد پا از تقلید بیرون گذاشته، صاحب تحقیق و نظر شدند، به تحقیقات تجربی و مطالعات بالینی مشغول گردیدند و در کلیه بیماریها تحقیقات دامنه داری را شروع کردند، به این ترتیب بحثهای نظری به آزمایش های عملی تبدیل گردید، به جای رساله های کوتاه علمی که معمول سریانی ها بود، دائرة المعارف های جامع طبی به وسیله مسلمانان تألیف شد و در نتیجه فداکاری دانشمندان اسلامی علم طب از مرحله تقلید پا به مرحله تحقیق گذاشت و موفقیتهای بارزی در این زمینه به دست آمد که راستی در آن تاریخ و در آن شرایط به اعجاز نزدیک تر است.

مولف کتاب ارزشمند «کارنامه اسلام» می نویسد: «در واقع تحقیقات علمای یهود و نصاری و حتی صابئین هم که در دارالأسلام انجام می یافت به تشویق و هدایت مسلمین بود. قدیمیترین رساله ای که در باب چشم پزشکی هم اکنون در دست است رساله ای است از آن «حنین بن اسحاق». کثرت و شیوع انواع بیماری های چشم در مناطق واقع در قلمرو اسلام البته سبب عمده بود در جلب توجه اطباء اسلام به چشم پزشکی و علوم وابسته به آن. در باب تاریخ چشم پزشکی مسلمین، «هیر شبرک آلمانی» رساله جامعی  دارد که حاکی از اهمیت کارهای مسلمین در این باب است... علماء و دانشمندان اسلامی که در رشته طب دارای تألیف و یا ترجمه هستند، بسیار زیاد است، به طوری که «ابن إبی اصیبه» در کتاب سه جلدی خود «طبقات الأطباء» یک جلد آن را فقط به ذکر اسامی اختصاص داده است و ما  به عنوان نمونه به چند نفر از آنها اشاره می کنیم: مصنف نخستین اثر طبی بزرگ اسلامی «علی بن ربن طبری» است که نو مسلمانی بود و «کتاب فردوس الحکمه» خود را در سال 236 هجری تألیف کرد. فردوس الحکمه که نخستین مجموعه بزرگ از نوع خود در اسلام است ارزش خاصی از لحاظ آسیب شناسی و دارو شناسی و پرهیز دارد. این شخص که استاد رازی بود بیشتر نوشته های خود را از تعلیمات بقراط و جالینوس، و نیز از ابن ماسویه و حنین، اقتباس کرده است. بعد از طبری، در تاریخ طب اسلامی، نوبت به «محمد زکریای رازی» پزشک و فیلسوف بزرگ ایرانی می رسد که وی در علوم مختلف عصر خویش در فلسفه، تاریخ، شیمی و طب مهارت کاملی داشت و کتابهای زیادی تألیف نموده است و مدت 50 سال در بغداد به شغل طبابت اشتغال داشت. رازی بی شک نابغه ای بود که در آسمان پر عظمت علم طب در اسلام طلوع کرد و در علم طب تحول و دگرگونی های فراوان پدید آورد. او در بیمارستان ها تمام اقوال و نظریات طبی قدماء و نظریات آنها را در بیماران امتحان می نمود، با روش تجربی خود که همه جا به کار می بست، توانست راهای جدیدی در معالجات به دست آورد و امراض و داروهای تازه ای کشف کند. مهمترین آثار رازی کتاب «الحاوی الکبیر»  است. این کتاب مشتمل بر تمام مسائل علم طب می باشد و بزرگترین و جامعترین کتابی است که از یک طبیب به یادگار مانده است و در واقع یک دانرةالمعارف بزرگ طبی است. ترجمه لاتینی آن جزو کتب درسی طب بوده است.

«دکتر ماکس میرهوف» در «کتاب میراث اسلام» می گوید: «الحاوی بیست جلد کتاب جداگانه بوده که امروز تنها ده جلد آن موجود است و هر کدام در یکی از کتابخانه های  عمومی است. نیم قرن بعد از رازی  تنها دو دوره کامل آن در دست بود.» همین مستشرق اضافه می کند: «مجلدات الحاوی در ابتداء به دستور شارل یکم توسط یک نفر پزشک یهودی بنام «فرج بن سلیم» به لاتین ترجمه شد و آن مترجم این کار پر زحمت را در سال 1279 به پایان رسانید و در قرن بعد، از این کتاب در اغلب نقاط گیتی منتشر شد و از سال 1486 به بعد مکرر به چاپ رسید و در سال 1542 این کتاب گرانبها به پنج نوبت به طبع رسید و نفوذ آن در طب اروپا بی نهایت  زیاد بود.»

رازی چند کتاب طبی بزرگ نیز تألیف کرده است که از آن جمله است کتابهای: الجامع، المدخل، المرشد، الطب الملوکی، المدخل الی الطب، الکافی، الفاخر، الشکوک، من لایحضره الطبیب، و نیز شاهکار دیگر او کتاب الطب المنصوری.

رازی، استاد طب روانتنی و روانشناسی، امراض روانی را همراه با امراض جسمانی درمان می کرد و هرگز این دو را کاملا از یکدیگر جدا نمی ساخت. وی کتابی در طب نفسانی تألیف کرده، این کتاب «الطب الروحانی» یا «الطب النفوس» نام دارد، و در بیست فصل از آن بیماریهایی که به تن و روان آزار می رسارند، بحث شده است.

معروف ترین و برجسته ترین پزشکی که آثار او آثار پزشکان دیگر را تحت الشعاع قرار داده «ابوعلی سینا» است، بدین جهت وی را «ملک الأطباء» نامیده اند. اهمیت او در علم طب از این جهت است که طب اسلامی را به منتهای کمال رسانید و به آن نظم منطقی و جنبه علمی کامل داد. از این نابغه و فیلسوف اسلامی آثار زیادی  به یادگار مانده است و چندین کتاب طبی به زبان عربی و رساله های معدودی به زبان فارسی، در معالجه بیماری های خاص دارد و همچنین خلاصه ای از اصول پزشکی در منظومه ای به نام «الأجوه فی الطب» جمع آورده است، ولی شاهکاری وی کتاب «القانون فی الطب»  است که بدون شک پرخواننده ترین و موثرترین کتاب طبی در جهان بوده است. ترجمه لاتینی آن نیز در اروپا مکرر چاپ شده و آنجا در مدتی طولانی تر از هر کتاب دیگر به منزله انجیل مقدس برای اطباء اروپا تلقی شد، چنان که در قرن شانزدهم بیش از بیست چاپ آن وجود داشت و مدت چندین قرن در مغرب زمین به عنوان امیر پزشکان شناخته می شد. ابن سینا بعضی معالجاتی که در امراض جسمانی و یا روانی انجام داده است کاملا ابتکاری بوده و تا آن زمان در طب سابقه نداشته است. گویند یک بیمار به نوعی به شخصیت مضاعف مبتلا بود که خود را گاو می پنداشت. ابن سینا در معالجه این مریض، ابتکاری به کاربرده که بطور تفصیل در چهار مقاله آمده است. بعضی ها چنان می پندارند که نظریه «بهداشت به وسیله ورزش» یک تنوری نظریه جدید است که فقط دانشمندان عصر جدید به آن پی برده اند، در صورتی که ابن سینا در قانون در این باره بحث مفصلی دارد. او می گوید اگر ورزش روی اصول صحیح انجام گیرد، ممکن است جای علاج را بگیرد. ابن سینا در همه جا انواع ورزشها را شرح می دهد و معتقد است ورزش اقسام زیادی دارد و نباید شخص ورزشکار فقط به یک نوع آن اکتفا کند و ضمنا  هر نوع مزاج مقتضی ورزش خاصی است که برای نوع دیگر مناسب نمی باشد.

خلاصه، پزشکی یکی از گسترده ترین و پردوام ترین علومی است که در دامان تمدن اسلامی در طول تاریخ آن پرورش یافته است و طب اروپا، دین زیادی به طب اسلامی دارد، حتی مدتها بعد از شروع رنسانس هم اروپا از طب اسلامی استفاده می کرد.