علل نیامدن آیه رحمت (بسم الله) در ابتدای سوره توبه

سوره ی برائت در میان سوره های قرآن یک وضع استثنائی دارد و آن این است که بسم الله... ندارد. «بسم الله الرحمن الرحیم» آیه رحمت است و همه سوره های قرآن با آیه ی رحمت شروع می شود و تنها این سوره است که آیه ی رحمت در اولش نیست.

فضیلت آیه ی رحمت

در فضیلت «بسم الله الرحمن الرحیم» روایات زیادی داریم؛ از جمله این که از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده که فرمود: «هر مطلب ارزشمند و با اهمیتی، کنارش بسم الله الرحمن الرحیم نباشد ابتر می شود».

و روایت دیگری از امام صادق علیه السلام داریم که فرمود: «بسم الله الرحمن الرحیم را ترک مکن حتی اگر بخواهی شعری بخوانی» یعنی، اول بسم الله الرحمن الرحیم بگو، بعد آن شعر را بخوان.
یا روایتی داریم: «هرکس بالای در ورودی خانه اش آیه ی بسم الله......  را بنویسد، از هلاک در امان است اگرچه کافر هم باشد». بسیاری از آفات و بلیات از خانه دور می شود به خاطر این که بالای در ورودی آن بسم الله......  )نوشته شده است.

چرا سوره ی برائت آیه ی رحمت ندارد؟

حالا با این همه عظمت و فضیلتی که بسم الله دارد، پس چرا سوره ی برائت، بسم الله ندارد؟ دو وجه، برای این مطلب ذکر شده است: یکی این که فرموده اند: چون، سوره ی برائت سوره ی مستقل و منفصل از سوره ی قبلی نیست، بلکه دنباله و متمم سوره ی انفال است. سیاق آیات هم تقریبا موید همین مطلب است زیرا آیات سوره ی انقال، یک قسمت عمده اش مربوط به جهاد و قتال و جنگ با کفار و مشرکین است و سوره ی برائت هم به همین کیفیت است؛ چنانکه می بینیم از همان اول با موضوع قتال و جهاد  و جنگ با کفار آغاز می گردد. لذا شاید بتوان وحدت سیاق آیات را موید این مطلب قرار داد که سوره ی برائت متمم سوره ی انفال است، و از طرفی چون بسم الله الرحمن الرحیم علامت استقلال سوره و نشانه ی انفصال از سوره ی قبل است لذا سوره ی برائت استقلال و انفصال ندارد چون بسم الله ندارد.

اهمیت اتصال یا انفصال دو سوره ی انفال و توبه

از نظر فقه شیعه ی امامیه، در فرائض یومیه و نمازهای واجب، خواندن یک سوره ی تمام بعد از سوره حمد واجب است. حالا اگر سوره انفال و برائت یک سوره باشند، نمی شود به یکی اکتفا کرد؛ یعنی، اگر کسی بخواهد در نماز واجب بعد از حمد سوره ی انفال را بخواند باید دنبال آن برائت را هم بخواند و یا اگر خواست برائت را بخواند باید انفال را هم پیش از آن بخواند و اگر دو سوره ی جدا از هم محسوب شوند، می توان در نماز واجب بعد از حمد به یکی از آن دو اکتفا کرد؛ یعنی، انفال را بدون برائت و برائت را بدون انفال می شود خواند. در این صورت، جمع بین هر دو، مورد اشکال می باشد، چون قزان بین السوربین از نظر آقایان فقها مورد اشکال است. همین بحث در مورد چهار سوره از سوره های کوتاه قرآن نیز مطرح است، دو سوره ی ضحی و انشراح و دو سوره ی فیل و قریش که در نمازهای واجب، هر دو سوره از آنها یک سوره حساب می شوند یعنی، اگر کسی بخواهد در نماز واجب بعد از سوره ی حمد، سوره ی ضحی را بخواند باید دنبال آن، سوره انشراح را هم بخواند و اگر بخواهد سوره انشراح را بخواند، باید قبل از آن، سوره ضحی را بخواند و در سوره های فیل و قریش نیز باید به همین کیفیت عمل کند. پس بنابراین نظر، نیامدن «بسم الله...» در اول سوره ی برائت به این دلیل است که برائت، سوره ای مستقل نیست، بلکه متمم سوره ی انفال است و هر دو ، یک سوره حساب می شوند.

تنها سوره برائت سوره ی غضب نیست!

وجه دوم این است که: چون سوره ی برائت سوره ی غضب است و برای اعلان برائت از مشرکان و دعوت به قتال با آنان نازل شده است، طبعا با آیه ی رحمت تناسب ندارد. روایتی هم موید این وجه از امام امیرالمومنین علیه السلام نقل شده که فرموده اند: «لم ینزل بسم الله الرحمن الرحیم  علی رأس سوره براءه لان بسم الله للامان والرحمه ونزلت  سوره براءه لرفع الامان بالسیف»، «بسم الرحمن الرحیم بر سر برائت نیامده است چون بسم الله آیه ی امان و رحمت است و سوره ی برائت بری بر داشتن امان به وسیله ی شمشیر است و این دو با هم سازگار نمی باشند».

البته این نکته، نکته ی لطیفی است اما اگر روایت در کار نباشد دلیل تامی به نظر نمی رسد که بگوییم چون سوره ی عذاب و غضب است به این جهت آیه ی رحمت در اول آن نیامده است زیرا سوره های دیگری نیز در قرآن هست که سوره ی عذابند و بسم الله هم دارند مثلا سوره ی قارعه: (القارعه* ما القارعه) که از اول با قرع و کوبیدن و عذاب آغاز شده است اما در عین حال بسم الله دارد،  یا سوره حاقه (الحاقه* ما الحاقه) با اخبار از عذاب هایی که بر امم سالفه نازل شده است شروع می شود و بسم الله هم دارد، یا سوره ی معارج (سأل سائل  بغذاب واقع* للکافرین لیس له دافع) با عذاب شروع شده و بسم الله دارد. پس این دلیل که چون این سوره، سوره ی غضب بوده لذا آیه ی رحمت بر سرش نیامده است، خیلی تمام نیست. بله، اگر اعتبار سند روایت احراز شد، دلیل درستی است.