ملامت، یکی از شیوه های تربیتی کودکان

ملامت اگر چه به ظاهر نوعی بی حرمتی به مقام انسان است ولی در تربیت از آن به عنوان یک وسیله اصلاحی می توان استفاده کرد. ملامت شاید بیش از تنبیه بدنی مورد استفاده قرار می گیرد و بدین نظر بیشتر باید مورد توجه باشد. اکثر مربیان و والدین در  مواجهه با اشتباهات کودکان دست به تنبیه دراز نمی کنند ولی به اندازه ای بیشتر و شاید هم افراطی آنان را ملامت می کنند. شک نیست که ملامت به عنوان یک حربه و ابزار برای تربیت امری پسندیده و مقبول است و در غیر این صورت آدمی جری و جسور می شود. ولی آنچه مورد بحث ماست کیفیت اعمال این روش و به کار بردن این وسیله در تربیت است که ذیلا  به گوشه هائی از آن اشاره می کنیم.

هدف از ملامت:

غرض و منظور از آن به مانند هر عمل آگاهانه دیگر تربیتی توجه دادن فرد به خطای خود و بازداری او از تکرار یک خطاست. بدین سان مربی آن را به عنوان یک وسیله اصلاحی به کار می برد نه وسیله ای برای فرو خواباندن خشم خویش، کوچک کردن دیگران و یا نشان دادن برتری و تسلط خویش. طبیعی است که تخلف از این هدف خود یک خطای تربیتی  است، در چنان صورتی مربی خود لایق تنبیه است!

صورت های ملامت:

ملامت لازم نیست که همیشه به صورت یک سرزنش غلیظ و شکننده و یا امری غیر قابل اجتناب باشد. اساس تربیت خانوادگی و تلاش در پرورش فرزندان باید بر گذشت و اغماض بوده و مربی بسیاری از خطاها را نادیده بگیرد. بلی، به هنگامی که اغماض ها مکرر و خطاها نیز تکرار شد لازم است کودک ملامت شود، صورت اولیه ملامت ها پرسش های خالی از تأثر است مثل این عبارت: آیا وقت آن نرسیده که اصلاح شوی؟ آیا این کار برای تو پسندیده بود؟ آیا در انجام این کار فکر آبروی خود را نکردی؟ آیا......  این روش در جنبه سازندگی بسیار موثر است، مخصوصا برای بدکاران و آنها که نسبتا خطاهای مکرر دارند و نیز روشی کوبنده است برای کسانی که فیما بین آنها و مربی ملاحظاتی موجود باشد. گاهی ممکن است ملامت به صورت یک نگاه سرد و آمیخته با تعجب باشد و زمانی به صورت ابراز تأثر و بیان آن تأثر که ممکن است کند، تند، خشن، توأم با خشم و..... باشد.

ملامت برای چه مواردی؟

دیدیم که ملامت هنگامی باید اعمال شود که راه های اصلاحی دیگر از تذکر و پند و موعظه و انذار برای جلوگیری از تکرار خطای فرد کافی نباشد و نیاز به اقدامی شدیدتر باشد. از سوی دیگر موردی که در آن ملامت رواست هنگامی است که فرد خود عامل و مسبب اصلی عملی باشد. مثلا اگر به کودکی تذکر دادیم که دست به بخاری نزن می سوزی و او حرف ما را نادیده گرفت و به بخاری دست زد، سخت مستحق ملامت است. بعبارت دیگر ملامت به هنگامی است که فردی از عواقب عملی آگاه باشد و در عین حال مرتکب آن شود.

ملامت توسط چه کسی باشد:

طبعا ملامت کننده باید کسی باشد که اولا کودک سروری و مهمتری او را بپذیرد و به عبارت دیگر آن شخص به گونه ای بر او ولایت و تسلط داشته باشد و این تسلط مورد قبول طفل باشد ثانیا در جنبه عمل، خود از زمینه مورد ملامت بری و برحذر باشد. اگر پدر یا مادری دچار کجروی و نابهنجاری است حق ندارد در آن زمینه کودک را ملامت کند. فی المثل اگر مادری سهل انگار است و دائم ظروف از دستش می افتد و میشکند نباید کودک را در این امر ملامت کند و یا اگر پدری دائما اشتباه حساب دارد نباید طفلش را در این زمینه مورد ملامت قرار دهد. چه نازیباست کار آن مربی که خود خلافی را انجام می دهد و وقتی از کودک خلافی دید او را سرزنش می کند.

حدود ملامت:

بحث این است که کودک را تا چه حد می توان ملامت کرد؟ در پاسخ یادآور می شویم که حدود آن بستگی به میزان رشد، سن، درک و فهم عمومی فرد دارد. از نظر کلی ملامت باید به گونه ای باشد  که کودک در آن احساس دلسردی از خانواده و مدرسه، و یا یأس از زندگی نکند، نظم روانی او به هم نخورد و او را چندان دلواپس و مضطرب نسازد. بدینسان در میزان ملامت حدود تحمل فرد را باید در نظر گرفت و رقت و حساسیت او را باید مورد نظر داشت. مسأله دیگر آن است اگر چه باید ملامت وجود داشته باشد ولی نباید هرگز ادامه پیدا کند. باید در حد تذکری باشد که در او تحریکی ایجاد نماید و او را به فکر چاره جوئی و جبران خطا بیندازد و بس. مسأله دوم اینکه ملامت را باید به میزانی اعمال کرد که موجب پدید آمدن جنبه اصلاحی گردد و زمینه را برای جلو گیری از خطاهای بعدی کودک فراهم گرداند. بر این اساس ملامت جنبه اخطار و تذکر دارد، همین که طفل در مسیر افتاد، باید اخطار را قطع کرد.

نکته ای مهم در ملامت:

قبل از اینکه ملامتی شروع شود لازم است نقاط قابل توجه و ارزنده ای که در فرد است تذکر دهیم. نخست رفتار پسندیده ای در او پیدا کرده و از آن تمجید کنیم و آن گاه به شرح اشتباهات او بپردازیم. مثلا  بگوئیم «تو که کودک خوب بودی، در فلان روز به مادرت کمک کردی، در درس نمره 20 آورده ای، معلمت از تو تعریف می کرد آیا زشت نبود که چنین و چنان کردی و آبروی خود را برده ای؟» قبلا دیدیم که ملامت نوعی بی حرمتی به مقام انسان است، بر این اساس باید کوشید که بعدها  آن را به گونه ای جبران کرد تا اثر منفی در کودک نداشته باشد. فی المثل پس از چند روز سعی کنیم نقطه مثبتی را در زندگیش بیابیم و آن را در برابر او بستائیم.

اشتباه در ملامت:

برای اینکه ملامت موثر و سودمند باشد لازم است شرایطی در آن ملحوظ گردد. از جمله آنکه اگر قرار بر ملامت کردن است آن را با تنبیه دیگری نیامیزیم. مثلا کتک زدن را با بدگوئی و فحش نیامیزیم زیرا در این صورت دو تنبیه اعمال شده و کار مربی ظالمانه است. مسأله دیگر اینکه ملامت در حضور جمع نباشدزیرا در آن صورت رسوا گری است نه اصلاح، و معلوم نیست طفل در آینده عمل نامطلوب را تکرار نکند و یا مرتکب خطای مجدد نشود.

افراط در ملامت:

کودک همیشه ظلم ها، تحقیرها و استبدادها را محکوم می کند، اگرچه آن را به زبان نیاورد. والدین مستبد و مربی ستمکار در نظر او مطرود و منفور است، اگر چه او ابراز ننماید. شک نیست که او آرزو دارد روزی خود را از این قیدها برهاند و از زیر بار ظلم شان رها شود. افراط در ملامت برای کودک ظلم و ستم تلقی می شود چون حس می کند که در خود این همه سرزنش نیست. تجارب و تحقیقات نشان داده اند که افراط در ملامت کودک را مأیوس می سازد، طوری که او احساس می کند دیگر به درد زندگی نمی خورد، هرگز قابل اصلاح شدن نیست و یا لااقل در محیط  کنونی به هیچ وجه قابل پذیرش نیست. جلوه های افراط در ملامت به صورت فرار از خانه، مدرسه، حجب و حیای مفرط، احساس گناه، احساس حقارت، بی تابی، خرابکاری، با خود حرف زدن، فریبکاری، پناه به قمار و مشروب و فاحشه و سیگار و اعتیاد، بازی با حیوانات، سر خوردگی، خشم بیحساب، سستی اعصاب، عدم انجام وظیفه، نزاع و پرخاش بروز می کند.

نکاتی در زمینه ملامت کردن ها:

در  این زمینه نکاتی قابل تذکر است که به  برخی  از آنها ذیلا  اشاره می شود:

1-  در ملامت احوال درونی طفل را در نظر داشته باشید.

2- به هنگام ملامت جوش نزنید، آرامش خود را حفظ کنید.

3- اگر روزی به کودک احسانی کردید اکنون آن را به رخش نکشید.

4- انتظار نداشته باشید که طفل اصلا تقصیر نکند چون شما هم گاهی اشتباه می کنید.

5- در ملامت انصاف و ادب را از دست ندهید.

6- به کودک بفهمانید که چه خطائی مرتکب شده و برای چه ملامت می شود.

7- ملامت ها بعدا به گونه ای جبران شود.

8- ملامت ها شدید و چند جانبه نباشد.

9- امروز برای خطای امروزش او را ملامت کنید و خطاهای گذشته را از نو زنده نکنید.

10- به هنگام ملامت تأثر و تأسف خود را نشان دهید و به او بفهمانید که از فلان عملش  جدا ناراحت هستید.