نمونه ای از تالیفات علمی مسلمانان
در نظام ترتیبی اسلام، دو اصل تعلیم داده شده بود که موجب عمق نظر و استقلال در تشخیص بود. اصل اول: تعقل، و اصل دوم: اجتهاد در عقیده. دعوت به این دو اصل باعث شد تا مسلمانان در اندیشه خود از پیروی کورکورانه پرهیز کنند و به نظر مستقل توجه یابند. بویژه اصل اجتهادی بودن عقیده، که لازم می کرد هرکس نوع اندیشه و جهان بینی و عقاید خویش را از طریق تقلید نگیرد، و با اجتهاد و تشخیص مستقل خود صاحب عقیده شود. این دو اصل که به توده مسلمانان آموخته شده بود، آیا در روحیه دانشمندان و طالبان علم و محققان چه تأثیری می گذاشت؟ معلوم است. این تعلیم تا به آنجا عمق یافت و گسترده شد که آن همه ژرف بینی و دقت نظر معروف اسلامی را پیش آورد. حتی مسلمانان، در برابر منطق ارسطویی، روش علمی ویژه ای پدید آوردند که بسی عمیق تر و اصولی تر از منطق قدیم بود. نمونه ای از این عمق علمی عبارتند از:
آثار الباقیه - بیرونی، در مورد شناخت فرهنگها و آداب اقوام
احصاء العلوم – فارابی، در مورد شمارش و رده بندی دانشها
اتقان – سیوطی، در مورد علوم و ادبیات قرآنی
اسفار – ملاصدرا ، در مورد فلسفه وجودی عرفانی
الحیوان – جاحظ ، در مورد جانورشناسی
الخلاف- شیخ طوسی، در مورد فقه تطبیقی
الشافی- سید مرتضی، در مورد جهان بینی اسلامی ( در فلسفه رهبری و سیاسی)
الفهرست– ابن الندیم، در مورد کتابشناسی
الکتاب- سیبویه، در مورد نحو عربی ( به روش استقرایی)
المراجعات- سید شرف الدین، در مورد محاوره علمی و تعهد در دانش عقاید
المناظر- ابن هیثم، در مورد نور شناسی(علم مناظر)
الهدی الی دین المصطفی – بلاغی نجفی، در مورد نمونه علمی نقد ادیان منسوخ
بیان الفرقان – شیخ مجتبی قزوینی، در مورد معارف خالص قرآنی
تبیان – شیخ طوسی، در مورد تفسیر علمی- ادبی
تجرید العقاید – خواجه نصیرطوسی، در مورد علم کلام شیعی
تنبیه الامه- نایینی، در مورد سیاست شرعی
حماسه- ابوتمام طائی، در مورد شعر شناسی
حی بن یقظان – ابن طفیل، در مورد داستان فلسفی
دلائل الاعجاز- جرجانی، در مورد نقد ادبی و سخن شناسی
زیج صابی- بتانی، در مورد رصد و شناخت نجوم رقومی
شرایع الاسلام- محقق حلی، در مورد فقه استدلالی
شرح کافیه – رضی، در مورد نحو عربی ( به روش استدلالی)
شفا- ابن سینا، در مورد فلسفه مشایی و دایرة المعارف فلسفی
شکل القطاع- خواجه نصیر طوسی، در مورد مثلثات
صور الکواکب – عبدالرحمان صوفی، در مورد نجوم و صور آسمانی
عبقات الانوار – میرحامد حسین هندی، در مورد تتبع و احتجاج و تعهد در دانش عقاید
عروة الوثقی- سید جمال الدین اسدآبادی، شناخت سیاسی
فصول- شیخ محمدحسین اصفهانی، در مورد مبانی علم فقه ( دستگاه انتقادی)
قانون – ابن سینا، در مورد طب توصیفی
قبسات – میرداماد حسینی، در مورد شناختهای ویژه فلسفی
کشف الاسرار – رشید الدین میبدی، در مورد فن ترجمه ( نوبت اولی)
کفایة الاصول – آخوند خراسانی، در مورد مبانی فقه
لسان العرب – ابن منظور افریقی، در مورد فرهنگ استقرایی
لغت نامه- علی اکبر دهخدا، در مورد فرهنگ استنادی، تتبع
مراة العقول- مجلسی، در مورد شرح نویسی علمی
مروج الذهب- مسعودی، در مورد تاریخنگاری فنی
مفتاح السعادة – طاشکبری زاده، در مورد دایره المعارف علوم
مقدمه- ابن خلدون، در مورد علم العمران، فلسفه تاریخ
مکاسب- شیخ انصاری، در مورد فقه نظری علمی
منیه المرید- شهید ثانی، در مورد آداب و اخلاق علم طلبی
با در نظر گرفتن آنچه آورده شد، و مرور در کتابهای یاد شده و امثال آنها، و ژرف نگریستن در ژرفنگریهای علمی مسلمین، به اصل عمق علمی در میان امت بهتر پی می بریم.
منابع :
محمدرضا حکیمی- دانش مسلمین– از صفحه 77 تا 80