جان لاک

تولد و تحصیلات

جان لاک در 29 آگوست 1632 در "رینگتن" واقع در "سامرست" به دنیا آمد. پدرش وکیل دادگستری و عضو پارلمان مجلس عوام بریتانیا بود و با چارلز اول پیکار کرد. لاک تحصیلات مقدماتی را در مدرسه «وست مینیستر» فرا گرفت، سپس به دانشکده «کرایست چرچ» دانشگاه آکسفورد راه یافت و در 1656 دانشنامه لیسانس گرفت. تحصیلاتش را در این دانشگاه در دوره فوق لیسانس ادامه داد و موفق به دریافت دانشنامه آن گردید و در 1664 مدرس فلسفه اخلاق در این دانشگاه شد. ضمنا به تحصیل در رشته طب پرداخت و در این کار ورزیده گردید ولی هرگز به شغل رسمی طبابت نپرداخت.

آشنایی با شافتسبری
در 1665، همراه با سروالتر وین به یک مأموریت سیاسی در دربار امیر براندنبورگ رفت، اما از پذیرش مأموریت های سیاسی بعدی اجتناب کرد و به آکسفورد بازگشت تا به کار فلسفه بپردازد. طولی نکشید که ارل شافتسبری را یاری شفیق و مهربان یافت. شخص اخیر از او دعوت کرد تا به عنوان پزشک خصوصی وی در خانه اش در لندن اقامت کند. در محیط خانواده شافتسبری، فلسفه و سیاست دوش به دوش یکدیگر شکوفا شدند و جان لاک در کانون امور مهم و متغیر دولتی قرار گرفت.

نگارش تألیفات مهم

در 1683 شافتسبری با خطر محاکمه شدن به اتهام خیانت به کشور، روبرو شد. وی به هلند گریخت و در همان جا مرد. لاک نیز به هلند جلای وطن کرد و در آنجا آنقدر ماند تا عمر استبداد خاندان استوارت به سر آمد و کار تألیف «رساله ای در باب فهم بشر» به انجام رسید، و در عین حال خود را بسیار درگیر طرح ها و نقشه هایی برای به قدرت رساندن ویلیام شاهزاده هلندی کرد.
پس از انقلاب 1688 انگلستان، لاک به کشورش بازگشت، در حالی که جزء ملتزمین رکاب شاهزاده خانم اورانژ بود که قرار بود به عنوان ملکه مری بر تخت سلطنت انگلستان بنشیند. دو اثر بزرگ او یعنی «رساله ای در باب عقل و فهم بشر» و «دو رساله در باب حکومت» در سال 1690 چاپ شدند و مباحثات زیادی را برانگیختند.

کسالت و مرگ
در این زمان، جان لاک از لحاظ سلامتی جسمانی، وضع خوبی نداشت اما تا آن حد که می توانست به کار نویسندگی و خدماتش ادامه داد. در طول سیزده سال آخر عمرش، در «اوتز»، در خانه سرفرانسیس ماشام و بانو ماشام به سر برد، در حالی که هنوز هم سرگرم نوشتن، مکاتبه و مباحثه بود و همچنان بهره مند از توجه و احترام مردم نسبت به خودش. جان لاک در 28 اکتبر 1704، در حالی که بانو ماشام بخشی از مزامیر داود را برایش می خواند، بر اثر بیماری سل دیده از جهان فروبست.

اندیشه

لاک مانند بسیاری از فیلسوفان سده های هفدهم و هجدهم میلادی، توجه اصلی خود را به مسائل مربوط به استعدادهای ذهن و عقل بشر و ماهیت علم و معرفت معطوف کرد.
شهرت فلسفه سیاسی لاک، بیشتر مدیون دومین رساله از «دو رساله در باب حکومت» اوست. فصل دوم آن با این اعلام شروع می شود که همه ما انسانها به طور طبیعی در یک وضع آزادی کامل قرار داریم. مردم، آزادی کامل دارند تا در حدود قانون طبیعی، هر عملی که می خواهند انجام دهند و با شخص خود و دارایی خود هرچه می خواهند بکنند بی آنکه از کسی اجازه بگیرند یا تابع اراده شخص دیگری باشند. لاک معتقد است که قانون طبیعی از اراده الهی نشأت گرفته و عقل بشر قادر به پی بردن به آن است. هر فردی مسئولیت دارد قانون طبیعی را که انسانها را به هم متصل کرده و هدف از آن، حفظ صلح و آرامش و جلوگیری از آسیب رساندن به یکدیگر است، وضع نماید؛ اما وقتی افراد در انجام این کار کوتاهی کنند، حکومت مدنی به وجود می آید: یعنی انسانها میان خود قراردادی را برای ایجاد یک جامعه سیاسی که حامی و حافظ قانون طبیعی و حقوق طبیعی حیات، آزادی و نوعی مالکیت است، منعقد می نمایند. حال اگر فرمانروای این جامعه، حقوق افراد را نادیده بگیرد یا بکوشد قدرت مطلقه ای به دست آورد، در این صورت، مردم حق برکنار کردن او را دارند.
اگرچه لاک می گوید که افراد از حق انعقاد قراردادهایی، یا به گفته او پیمانهایی، برای ایجاد جوامع مدنی برخوردارند، اما مقصودش این نیست که هر فرد از سر اراده و در یک زمان خاص، حق انعقاد یک چنین قراردادی را دارد. بلکه مردم، امر اطاعت از حکومت را به نحوی از انحاء، از طریق رضایت دادن به ترتیبات سیاسی موجود، به عهده می گیرند. لاک معتقد است که این رضایت می تواند به صورت ضمنی باشد؛ به این صورت که «هر فرد صاحب دارایی یا بهره مند از هر بخش از قلمروی حکومت، این رضایت خود را ابراز می کند که به همان اندازه مالکیت و بهره مندیش، مطیع قوانین حکومتی است.» لاک عقیده دارد که چون رضایت، حتی به صورت ضمنی آن، از سر اراده و آزادی صورت گرفته، لذا مادام که شرایط قرارداد رعایت شود، اطاعت از حکومت یک امر واجب است. این دیدگاه لاک، کاملا مصون از انتقاد نیست. به طور مثال، استدلال شده است که در حالی که امکان دارد یک فرد صرفا با پذیرش یک ترتیب خاص، رضایت ضمنی خود را اعلام کند، اما تعهد ضمنی برای انجام کاری، ناممکن می باشد (زیرا این تعهد باید صریح و آشکار باشد): بنابراین فکر رضایت ضمنی به قدر کافی توجیه کننده تعهد افراد به لحاظ اطاعت از حکومت نیست.

تأثیر و اهمیت جان لاک

جان لاک، خود را فقط یک کارگر زیردست (یک فیلسوف) توصیف می کرد. برخی از منتقدان، تجربه گرایی وی را ناقص یا نسنجیده به شمار آورده اند. مع ذلک نفوذ او، خواه در طول عمر پربارش و خواه در سده های پس از مرگش، ژرف و گسترده بوده است. دی. جی. آکونر یادآور می شود که «اگر اثر لاک یعنی «دو رساله در باب حکومت» وجود نداشت، آثار برکلی، هیوم، راسل و مور به کلی تفاوت پیدا می کرد.» همین احتمال درباره اساسنامه های بسیاری از مجامع سیاسی و اندیشه های متفکرین سیاسی نظیر پین و جفرسون، که از این اثر او الهام گرفتند، وجود دارد.
برتراند راسل در وصف جان لاک می گوید: «خوشبخت ترین فیلسوف» زیرا بسیاری از معاصران او، عقاید فلسفی و سیاسی وی را کاملا درک کرده و از آن استقبال کردند. چرا که در سالیان درازی از عمر او، انگلستان شاهد اصلاحات سیاسی انقلابی بود که با هدف محدود کردن قدرت پادشاهان، ایجاد یک مجلس منظم پارلمانی، سرنگون کردن استبداد و تأمین آزادی مذهب صورت می گرفت. لاک مظهری از این آمال به شمار می آمد، و در سیاست و نیز در فلسفه استاد بود. نظریه او در باب علم و معرفت که در اثرش به نام رساله ای در باب فهم بشر (1690) آمده است، اهمیت زیادی برای فلسفه تجربی که جایگزین فلسفه خردگرایی گردید و بنیانگذار آن رنه دکارت بود، دارد.
«رساله ای در باب فهم بشر» تحقیقی است انتقادی درباره اصل و منشأ علم، جنبه یقینی آن، گستره معرفت بشر، همراه با زمینه ها و مراحل اعتقاد و باور، عقیده و رأی و ترقی و پیشرفت. اثر دیگرش موسوم به دو رساله در باب حکومت که باز هم در سال 1690 چاپ شد، به همان اندازه «رساله ای در باب فهم بشر» اهمیت دارد. در «دو رساله در باب حکومت»، جان لاک به مخالفت با حق الهی سلاطین پرداخته و معتقد است که همه انسانها به لحاظ وضع طبیعی، آزاد و برابر هستند و از حقوق طبیعی برخوردار می باشند. نظریات سیاسی لاک در مواد قانون اساسی امریکا و نیز در قانون اساسی 1871 فرانسه گنجانیده شده است. وی در طول حیاتش اکثر آثارش را با نام مستعار به چاپ رسانید زیرا نمی خواست لطمه ای به بهترین اثرش موسوم به «رساله ای در باب فهم بشر» وارد آید.

منـابـع

کلیــد واژه هــا