آداب و رسوم میترائیسم در ایران باستان

تقدس عدد هفت در آئین مهر پرستی

قداست اعداد در بیشتر ادیان کهن به چشم می خورد. در میترائیسم عدد «هفت» مقدس است: هفت طبقه زمین، هفت مقام، هفت سیاره و در معبد هفت طاقچه، هفت در و... «پیر» عالی ترین مقام و منصب در آئین «میترا» و نماینده وی در روی زمین است. آنان... ماه و آتش و زمین و باد و آب را بسیار محترم می داشتند. به هر حال عدد هفت در آئین مهر پرستی مقدس است. درجات هفتگانه مهر پرستی به قرار زیر بود:
1- کلاغ منسوب به عطارد.
2- همسر منسوب به زهره.
3- سرباز منسوب به مریخ.
4- شیر منسوب به مشتری.
5- پارسا منسوب به قمر.
6- پیک خورشید منسوب به مهرپیما.
7- پیر مرشد منسوب به زحل.
جوانان تازه وارد به پیشگاه میترا معرفی شده و به درجه نخست از این هفت مرتبه دست می یافتند و تحت تعالیم روحانیون سعی در رسیدن به سایر درجات داشتند.

آزمایش های مهر پرستان

چشمان نو آموز را می بستند مهیار نو آموز را به جلو می راند سپس ناگهان او را هل می داد و شخص دیگری قبل از زمین خوردن اورا در آغوش می گرفت که به این شخص ناجی گفته می شد. در منابعی گفته شده که مچ دو دست نوچه را با روده مرغ می بستند سپس آنها را درون برکه آبی می انداختند شخصی با شمشیر روده را پاره می کرد که همان ناجی بود. ترساندن نوچه، خوابیدن در قبر، شنای طولانی، مبارزه با گاو، گرسنگی طولانی، ماندن در آب یخ زده، روزه داری از دیگر آزمایش ها بوده است. به قولی نوچه باید چهل آزمایش را پشت سر می گذاشت تا به سلک مهریان در آید. باد از انجام این آزمایش ها نوچه درون آب می رفت و هنگام بیرون آمدن می گفتند که حیات دوباره پیدا کرده است. سپس قسم می خورد و خالکوبی می کرد.
هنگام قسم خوردن نوچه دست راست را بلند می کرد. و اینگونه شخصی می توانست به آیین مهر در آید. مهرپرستان در هنگامی که در مهرابه جمع می شدند گاوی را قربانی می کردند. گوشت این حیوان را کباب می کردند و خون آن را در جامی در زیر مهراب می ریختند. این خون را با شیره هوم و شراب مخلوط می کردند و به آن آب حیات می گفتند. این آب مقدس را در جام های مخصوص به نام دوستکامی می ریختند. و حاضران آن را به همراه کباب و نان می خوردند. سپس سرودهایی در سپاس از مهر می خوانده اند. در مهرابه ها شمع و آتش روشن می کردند که نماد مهر بود.

مهرابه ها در آیین مهر پرستی
به پرستشگاه های مهر پرستان مهرابه گفته می شود. که از مهر آبه ساخته شده است. آبه به معنی جای گود است. ساختمان مهرابه ها از یک ورودی سپس دهلیز درونی که به سه راهرو منتهی می شد تشکیل شده است. تالار روبرویی بزرگ بوده و تالار اصلی معبد بوده است. دو راهرویی که در سمت چپ و راست قرار داشتند تنگتر بوده و سقف آن هم کوتاهتر است. مهراب بالای تالار اصلی قرار می گرفت و عبارت است از گودی اندکی در دیوارکه نقش مهر (و گاهی مجسمه او) در حال کشتن گاو در آن دیده می شد دو مهربان نیز در دو سوی او دیده می شدند. در دو طرف تالار اصلی نیمکتهایی سنگی قرار می دادند. روشنی مهرابه از روزنه های کوچک سقف و یا پنجره های باریک تامین می شد، به طوری که فضای مهرابه تقریبا تاریک بود. و این برای آن بود که حالت اصلی غار حفظ شود.

نمادهای آئین مهر پرستی

نمادهای آئین مهر پرستی عبارت است از:
1- صلیب: علامت صلیب از علائم مهر پرستان است. مهریان به صلیب شکسته نیز به نام چرخ خورشید احترام می گذاشتند. این نماد نشانه چرخ خورشید است.
2- درخت کاج: در میان مهر پرستان به درخت کاج اهمیت به سزایی داده می شود.
3- ناقوس: در آیین مهرپرستی از ناقوس استفاده می شده که در کلیسا نیز این موضوع دیده می شود.
گردونه مهر یا گردونه خورشید که به چلیپای شکسته یا همان صلیب شکسته نیز مشهور است، نماد و نشان واره بسیار کهنسالی ست که آن را به قوم آریا و سرزمین ایران نسبت می دهند، هرچند که یافته های باستان شناسی در زمینه ی پیشینه ی گردونه ی مهر بسیار اندک و تفسیر پیرامون آن بسیار دشوار است، اما از همین یافته های نادر باستان شناسی می توان چنین برداشت کرد که گردونه ی مهر نمادی مختص ایرانیان باستان بوده و به احتمال قریب به یقین، این نشانواره از نمادهای آیین مهری یا میترائیسم بوده است.
آیینی که پیش از ظهور زرتشت در ایران رواج داشته و پس از تولد دین زرتشت نیز همچنان موقعیت خود را حفظ نمود و در دین زرتشتی نیز نفوذ یافت و بعدها (حدودا در سده یکم پیش از میلاد) به غرب آسیای صغیر گسترش یافت. خصوصا ورود آیین مهر به روم و اروپا کاملا محسوس است، چنانکه دستاوردهای باستان شناسی در این زمینه این امر را تأکید می کنند. البته این در حالی است که پس از قدرت یافتن مسیحیت در اروپا و رقابت سرسختانه ی دین مسیحیت با آیین مهر پرستی، سرانجام مسیحیت در اواخر قرن چهارم میلادی بر دین میترائیسم چیره شده و در این میان آثار باستانی مهری بسیاری توسط مسیحیان نابود شده و یا تغییر شکل یافتند.
گرامی داشت نماد گردونه مهر، ریشه ای بس کهن دارد. گروهی از محققان بر این باورند که این نشانواره نمادی از خورشید است که به مرور تغییر شکل داده شده. گروهی نیز بر این باورند که در جامعه های آغازین، مردم به نماد چلیپا چون مظهر آتش، احترام می گذاشتند و این نماد، نقشی از ابزار ابتدایی برای به دست آوردن آتش بود. ذکر یک تاریخ و مفهوم دقیق و حتی ذکر یک تاریخ حدودی پیرامون زمان پیدایش گردونه ی مهر بسیار دشوار و دور از دست است. این امر دلایل گوناگون دارد. یافته های باستان شناسی پیرامون گردونه ی مهر، هر چند که اصالت آن را به سرزمین ایران نسبت می دهند اما در بسیاری از نقاط جهان و با قدمتی بسیار دور نیز مشاهده می شوند. در بسیاری از تمدن های باستانی کهن، این نماد مشهود است و نیز در سرزمین های بسیار دور نیز مشاهده شده.
علاوه بر آن یکی از دلایل آنکه مفهوم گردونه ی مهر به درستی در متون و لوح های باستانی ذکر نشده آن است که آیین مهر، آیینی بسیار راز آمیز بوده و پیروان آن، مفاهیم آیینی را به صورت یک راز به نسل های بعدی منتقل می کردند. از این رو نه تنها مفهوم گردونه ی مهر، بلکه بسیاری از آداب و رسوم و باورهای مهری (میترایی) نیز در پرده ای از ابهام نهفته است و معدود اطلاعاتی که امروزه در دست است از تفسیر تصاویر به جای مانده بر مهرابه های میترایی و مختصر متون قدیمی به جای مانده استخراج شده. این در حالی ست که بسیاری از مسیحیان و مخالفان آیین مهر در اروپا، علاوه بر تخریب و نابودی آثار مهری، متون مهری کاذب و دروغینی نیز بر جای گذاشتند تا وجهه ی دین مهری را در نزد عوام و آیندگان خدشه دار جلوه کنند. آنچه در میان تفاسیر مختلف پیرامون معنا و مفهوم گردونه ی مهر مورد توجه می نماید علاوه بر مفهوم نماد خورشید، مهر و آتش، اشاره ی این گردونه به آخشیج های چهارگانه است که ممکن است نشانواره ی گردونه ی مهر به معنای آن باشد.

آثار آیین مهر در زندگی مردم آن زمان

آگاهی در این باره را بایستی از اوستا کسب کرد. در آغاز «مهر یشت» به عظمت دیرین و مقام بعدی مهر که در مقام به گفته ی اهورا مزدا مطابق با خود اوست، بر می خوریم. شاید بر همین مبنا بوده باشد که اردشیر دوم و سوم نام مهر و اهورا مزدا را در یک ردیف آورده اند. آن گاه به مبدای می رسیم که کیفر دهنده ی سخت و بی گذشت پیمان شکنان می باشد. یعنی مهر دروج، و مهر دروج کسی است که به نام مهر و میانجی شناختن وی، پیمان و عهد با کسی منعقد کرده و پس از آن پیمان شکنی کند. این کسان توسط خداوندگار میترا به سختی مجازات می شوند. اما پاداش نیز می دهد، پاداش به کسانی که دروغ نگویند، پیمان شکنی نکنند و این چنین کسانی از فرزندهای شایسته می بخشاید. مردمی که به شهرنشینی روی آورده اند، در طلب خانمان و آسایش و راحت می باشند، و مهر نیز به نیک گرایان بخشنده ی خوشی، آسایش و خانمان است.
مهر آن کسی است که با هزار گوش و هزار چشم هموراه بیدار و مترصد اعمال مردمان است. مهر در میدان و صحنه ی نبرد، آن جنگجویانی را ظفر و پیروزی می بخشاید که از مؤمنان به او باشند، راست گرای، پیمان دار، درست کار و وارسته باشند. از برای مهر تفاوتی در درجات و مقام اشخاص نیست و از بزرگ و کوچک، بلند مرتبه و کوچک مرتبه نمی توانند به او دروغ بگویند، و هر گاه کسی به دروغ گرایید و پیمان شکست به زودی به کیفرش می رساند. به همین سبب است که آریاییها این چنین به مهر گرایش دارند. مهر مظهر حفظ قانون است، نظم و قانونی که از برای یک جامعه شهری بسی لازم است و قوامش بدان وابسته می باشد. بزرگترین کار مهر که نظارت کامل به عهد و پیمان و پیمان داری است، سبب شد که طبقه ی جنگجویان و پیکاریان به او سخت دل بسته شدند، آنچه که سربازان را به فرماندهان وابسته می سازد، حفظ سوگند و نگاهداری پیمان است به همراه نظم و انضباط، و مهر نیز خدای حافظ این اصول است. به همین جهت بود که مدتهایی بعد سربازان رومی که در آسیای کوچک با میترا آشنا شدند سخت به او دل بسته و آیین میتراپرستی را که با بسیاری از عناصر دیگر چون سلحشوری و عیاری آمیخته شده بود در روم و قسمت اعظم اروپا و آسیا و شمال آفریقا رواج دادند.

نشانه های مهر پرستی در عزاداری

یکی از نشانه های جالب به جای مانده از این تمدن آیین های سوگواری است. در این آیین های سوگواری و شیوه های برگزاری و زمان و مدت آن، همگونی بسیار زیادی می توان دید، البته آیین های سوگواری در فلات ایران فقط به همین خلاصه نمی شود. در سمت دیگر ایران یعنی جنوب شرقی هم آیین های دیگری وجود دارد. همچنین در شمال شرقی ایران نشانه های زیادی از آیین های سوگ سیاوش هست مثلا در شمال بخارا آئین هایی هست که در تاریخ بخارا که ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی، یک هزار سال پیش آن را مکتوب کرده است، عنوان شده و اطلاعاتی را پیش روی ما می گذارد که این آیین ها از ۳ هزار سال پیش مرسوم بوده است.
آیین های سوگ سیاوش که در تمام ایران چیزهایی از آن به جا مانده است باز هم مشترکات فراوانی با آیین عزاداری محرم دارد. یکی از آیین های به جا مانده از سوگ سیاوش «چمر» در میان لرها و بختیاری هاست که معمولا در سوگ یک جوان بزرگ و رشید و اشخاص مهم برگزار می شود. سوگواری هایی هم وجود دارد به نام «آیین مهر» که به آیین مهری در ایران مربوط می شود، آیین های مهری بعدها که از ایران به امپراطوری رم رفت به شدت در آن جا رواج پیدا کرد و در مراکز و معابد مهری رشد کرد. آیین های سوگواری به نام مصیبت مهر در آن جا اجرا می شد و بعدها که رومی ها آیین های مسیحی را پذیرفتند، بسیاری از مراسم و آداب و سنن مهری در قالب دین جدید مسیحیت مطرح شد، از جمله مراسم مصیبت مسیح که هنوز هم در اروپا، در برخی نقاط، کمابیش رواج دارد و دنباله مراسم مصیبت مهر است که ریشه های آن در ایران است.
در واقع ظرف آیین های سوگواری در ایران وجود داشته است.. بعدها که حادثه شهادت امام حسین (ع) در کربلا اتفاق می افتد، فصل جدیدی در آیین های سوگواری در ایران باز می شود و در واقع آیین های جدیدی در قالب سنت ها و سوگ های ایرانی ریخته می شود و طبیعی است که در شیوه ها و آیین های قبلی و بسیار گسترده تر از آنها در تمام سرزمین های ایران رواج پیدا می کند. مراسم ماه محرم در جاهایی برگزار می شود که در حوزه فرهنگ های ایرانی هستند، مانند لبنان، سوریه، هند و ترینیداد که فرهنگ ایرانی به قول چامسکی از سوی کارگران هندی در آنجا رواج پیدا کرده است. به هر حال منشأ تمام این مراسم، حوزه فرهنگی ایران است. شیوه های برگزاری مراسم ماه محرم بسیار متنوع و گوناگون هستند، مانند دسته گردانی، نخل گردانی و علم گردانی که همگی در قالب دسته گردانی برگزار می شوند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا