لطایف و ظرایف عرفانی در غزلیات حافظ (زلف)

حافظ

غزلسرایان بزرگی چون حافظ را رسم بر آن است که در توصیف معشوق و بیان مظاهر جمال او از الفاظ و تعابیر مجازی مدد می جویند و این امر سوء ظن کوته نظران را به ساحت بزرگان عرفان و ادب برانگیخته است. اما کسی که با زبان عرفان در قالب تغزل آشنا باشد، می داند که مقصود از می، درخت انگور نیست و سکر عارفان نه به مستی باده نوشان کوچه و بازار ماننده است؛ همچنان که سخن از رخ و زلف و چشم و ابرو و قامت سرو، دال بر پری چهره ای از جنس بشر نیست.
البته غزلسرایانی هستند که از مایه های عرفانی تهی بوده و اشعارشان حمل به ظاهر می شود؛ همانند شعرای جاهلی عرب و یا خمریات ابونواس در پهنه ادب تازی که آثار او با خمریه ابن فارض مصری که اهل عرفان و سیر و سلوک بوده قابل قیاس نیست. طبعا محقق در این وادی باید شخصیت شاعر و نیز آثار او را به دیده امعان بنگرد.
حافظ از جمله غزلسرایانی است که هر چند زندگانی او را هاله ای از ابهام فرا گرفته است، اما تاریخ صحنه هایی از اباحی گری و باده نوشی و تغزل مبتذل از سیره او به دست نمی دهد؛ بلکه برجستگی حافظ به علم و ادب و درس سحری و محفل انس با قرآن است و به حافظ کلام الله با چهارده روایت مشهور است. از سوی دیگر غزلیات او از عمق عرفانی و گستره معنوی برخوردار است و دقایق و ظرایف عرفانی را آن چنان به تصویر کشیده که با نگرش تیزبین، شبهه تغزل مادی از آن برنمی خیزد و به تعبیر خود او:
شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است *** آفرین بـر نفس دلکش و لطـف سخنش

معنای زلف در غزلیات عرفانی حافظ

یکی از تعابیری که در غزلیات خواجه شیراز بسیار آمده «زلف» است که در این نوشتار با تمسک به ابیاتی از لسان الغیب به واکاوی این واژه می پردازیم. زلف و یا تعابیر مشابه مانند گیسو، طره و مو در بیان عرفا، حاکی از مظهر تکثرات حق تعالی یعنی اسماء و صفات ذات اقدس حق است که در قالب تعینات متجلی شده است. حافظ ویژگی هایی برای زلف برمی شمرد که در زیر می آید.

زیبایی

زلف ماهیتا زیبا و جذاب است و دل می رباید. اسماء و صفات حق تعالی نیز در اوج حسن و جمال است: «له الاسماء الحسنی؛ نامهاى نیکو به او اختصاص دارد.» (طه/ 8) حافظ در مقام تشبیه و تمثیل زلف یار را چون پر طاوس در باغ بهشت می خواند:
زلف مشگین تو در گلشن فردوس عذار *** چیست طاوس که بر باغ نعیم افتاده است
و سزاوار است که این جمال در حلقه شبانه عشاق مدح و ستایش شود:
دوش در حلقه ما قصه گیسوی تو بود *** تا دل شب سخن از سلسله موی تو بود
و هر چه در وصف جمال بی انتهای آن گویند کم گفته اند:
این شرح بی نهایت کز زلف یـار گفتند *** حرفی است از هزاران کاندر عبارت آمد
و این تفسیر این آیت قرآنی است: «قل لو کان البحر مدادا لکلمات ربی لنفد البحر قبل ان تنفد کلمات ربی؛ بگو اگر دریا براى کلمات پروردگارم مرکب شود پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد قطعا دریا پایان مى ‏یابد.» (کهف/ 109)
در جایی حافظ از زلف دلبر دنیا سخن می گوید، اما این زلف علیرغم زیبایی ظاهر جز فریب و دام چیزی نیست:
طره شاهد دنیا همه بند است و فریب *** عارفان بر سر این رشته نجویند نزاع
و برای فرار از دام شاهد دنیا باید به زلف دلبر حقیقی پناه جست:
چنین که از همه سو دام راه می بینم *** به از حمایت زلف توام پناهی نیست
هر چند چنان که اشاره خواهد شد، این زلف نیز دام و کمند بلاست، اما دامگهی که آکنده از لطف است، چون آتش عشق در مجمر قلب عارفان از آن فروزان است:
در نهان خانه عشرت صنمی خوش دارم *** کز سر زلف و رخش نعـل در آتش دارم
و عاشق، خاکدان تیره دنیا را به شوق آن طره برمی تابد:
اگر دلـم نشـدی پایبنـد طره او *** کی ام قرار در این تیره خاکدان بودی
و سعادت از آن کسی است که شب و روز با زلف او بسر می کند:
ای که با زلف و رخ یـار گـذاری داری *** فرصتت باد که خوش صبحی و شامی داری

سیاهی

سیاهی زلف کنایه از تکثرات بی شمار آن است در مقابل رخ که نشانه وحدت و روشنی و سپیدی است. اما از آنجا که ذات حق را جز با اسما و صفات نتوان شناخت، ماه رخسار را نیز جز در شام زلف سیاه نمی توان مشاهده کرد:
چو ماه روی تو در شام زلف می دیـدم *** شبم به روی تو روشن چو روز می گردید
چون هیچ کس تاب دیدار این روشنایی را ندارد، مگر در میان ظلمت گیسو و از این حقیقت در قرآن به مفاهیمی چون «حبل الله» و «عروه الوثقی» و «وسیله» تعبیر شده است. فی الواقع هر تار مو وسیله ای است برای وصول به ذات حق تعالی و عرفا گفته اند: الطرق الی الله بعدد انفس الخلائق. حافظ زلف سیاه را به مشیت الهی در قرار دادن ظلمات عالم تعبیر کرده، همان گونه که ماه روی یار برافروزنده کائنات است:
سواد زلف تـو جاعل الظلمات *** بیاض روی ماه تو فالق الاصباح
و حافظ شیرین سخن از این آیت قرآنی اقتباس نموده است: «الحمد لله الذی خلق السموات و الارض و جعل الظلمات و النور؛ ستایش خدایى را که آسمانها و زمین را آفرید و تاریکیها و روشنایى را پدید آورد با این همه کسانى که کفر ورزیده‏ اند.» (انعام/ 1) و نیز این آیه نورانی: «فالق الاصباح و جعل اللیل ساکنا؛ [هموست که] شکافنده صبح است و شب را براى آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده.» (انعام/ 96)
مفهوم دیگری که از سیاهی مستفاد می شود گمراهی و سرگشتگی است، چون تکثرات در وهله اول آدمی را دچار ضلالت و تحیر می کند:
گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد *** گفتا اگر بدانی هـم اوت رهبر آیـد
اما مشعل روی محبوب در این ظلمات هدایت بخش عشاق است و آنان را از کثرت به وحدت سوق می دهد:
کفر زلفش ره دین می زد و آن سنگین دل *** در رهش مشعلی از چهـره برافروخته بود
پس آن سیاهی و ظلمتی که از پی اش روشنی و هدایت است، نیک سوادی است:
مقیم زلف تو شد دل که خوش سوادی دید *** وزان غـریب بـلاکش خبـر نمی آیـد

خوشبویی زلف (تجلیات اسماء حق تعالی)

خوشبویی زلف کنایه از عنایات و تجلیات اسماء و صفات است که در سراسر عالم پراکنده شده است:
کار زلف توست مشک افشانی عالم ولی *** مصلحت را تهمتی بر نافه چین بسته اند
و آن جا که نسیمی از زلف یار وزد مجال برای عرض اندام نافه چین و تاتار نیست:
در آن زمین که نسیمی وزد ز طره دوست *** چه جای دم زدن نافـه های تاتـاریست
و بازار عطر گل و سنبل با نکهت عنبرین زلف او از رونق می افتد:
چو عطر سای شود زلف سنبل از دم باد *** تو قیمتش به سـر زلف عنبـری بشکن
و در حقیقت همه بوهای خوش عالم جلوه ای از آن زلف مشکین و عنبری است:
مگر تو شانه زدی زلف عنبر افشان را *** که باد غالیه سا گشت و خاک عنبر بوست
و عاشقان هم از همین بوی مست شده اند:
مدامم مست می دارد نسیم جعد گیسویت *** خرابم می کند هر دم فریب چشم جادویت
و پیوسته در یاد آن و در پی آنند:
عمری است تا ز زلف تو بویی شنیده ایم *** زان بوی در مشـام دل من هنوز بوست
چون این نکهت دمی مسیحایی است و احیاگر اموات:
چو برشکست صبا زلف عنبر افشانش *** به هر شکسته که پیوست تازه شد جانش
و تربت اموات از شمیم آن لاله خیز می گردد:
نسیم زلف تو چون بگذرد به تربت حافظ *** ز خاک کالبـدش صـد هـزار لاله برآید
و جا دارد که در طلب آن دل ها غرقه در خون و دیده ها در اشک غوطه ور باشد:
به بوی نافه ای کاخر صبا زان طره بگشاید *** ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دل ها
و عاشقان به بوی نسیمش جان دهند:
تا عاشقان به بوی نسیمش دهند جان *** بگشود نـافه ای و در آرزو ببسـت
و گاه حافظ چنین نوای نومیدی سر می دهد:
زلف چون عنبر خامش که ببوید هیهات *** ای دل خام طمع این سخـن از یاد ببـر
زیرا هر خامی را لیاقت پختن آن در سر نیست، مگر آن که در کوره عشق و عیاری پخته گردد:
خیال زلف تو پختن نه کار هر خامی است *** که زیر سلسله رفتـن طریق عیـاری است
و عاشق شوریده برای نیل به آن دست به دامان باد صبا می یازد:
بسوخت حافظ و بویی به زلف یار نبرد *** مگر دلالت ایـن دولتـش صبا بکنـد
چون باد صبا سفیر اوست و شاهد بر حلقه زلف او:
حلقـه زلفـش تماشـاخانه بـاد صبـاست *** جان صد صاحب دل آن جا بسته یک مو ببین
و با چابکی و سبکی می تواند بویی از زلف مشکین او برای عشاق به ارمغان آورد:
ای صبا نکهتی از کوی فلانی به من آر *** زار و بیمار غمم راحت جـانی به من آر
و دل های سوخته و سودا زده را از غصه دو نیم کند:
تا سر زلف تو در دست نسیم افتاده است *** دل سودازده از غصه دو نیم افتاده است
لذا حافظ راز خود با او می گوید و سخن زلف یار با او در میان می نهد:
از صبا پرس که ما را همه شب تا دم صبح *** بوی زلف تو همان مونس جان است که بود
و این بوی زلف است که رهنمای عاشق غریب است:
گرچه دانم که به جایی نبرد راه غریب *** من به بوی سر آن زلف پریشان بروم

زلف یار دام بلاست

زلف یار دام بلای عشاق است، چون جذاب است و رباینده و هیچ مرغ دلی از این کمند رهایی نیابد:
از دام زلف و دانه خال تو در جهـان *** یک مرغ دل نمانده نگشته شکار حسن
و همگان در این زلف تو تا گرفتارند:
کس نیست که افتاده آن زلف دو تا نیست *** در رهگذری نیست که دامی ز بـلا نیست
گویند مقصود از زلف دو تا انقسام صفات حق تعالی به ثبوتیه و سلبیه یا جمالیه و جلالیه است و این جمال و جلال است که راه را بر عاقلان می بندد:
زلفت هزار دل به یکی تار مو ببست *** راه هزار چاره گر، از چـار سو ببست
و آن که از این عشق دیوانه می گردد، زنجیری جز زلف معشوق به کارش نیاید: (به غیر از یاد یار آرامشی برایش نیست)
دل دیوانه به زنجیر نمی آید باز *** حلقه ای از خم آن طره طرار بیار
لذا زلف دراز او بنده نواز است و مجنون عشق یار خود را زنجیری زلف دوست می خواهد:
ای که با سلسله ی موی دراز آمده ای *** فرصتت باد که دیوانه نواز آمده ای
و گاه حافظ با باد صبا از فراق این زلف چنین سخن می گوید:
عقل دیوانه شـد آن سلسله مشکین کـو *** دل ز ما گوشه گرفت ابروی دلدار کجاست
و البته گاه خود را نصیحت می کند که پای در دام ننهد:
زلف دلبر دام راه و غمزه اش تیر بلاست *** یاد آر ای دل که چندینت نصیحت می کنم
و پیش از در افتادن در این دام از اهل سلامت بوده است:
من سرگشته هم از اهل سلامت بودم *** دام راهم شکن طره هندوی تو بـود
و این دامگهی است که جان عشاق را بر باد می دهد:
در زلف چون کمندش ای دل مپیچ کان جا *** سرها بریده بینی بی جـرم و بی جنایـت
هرچند بویی خوش و جمالی دلکش دارد، اما از خوش خویی به دور است:
آن طره که هر جعدش صد نافه چین دارد *** خوش بود اگر بودی بوییش ز خوش خویی
و جز آوارگی و سرگردانی عشاق چیزی در پی ندارد:
روز اول که سر زلف تو دیدم گفتم *** که پریشانی این سلسله را آخر نیست
و لسان الغیب چنین شکوه سر می دهد:
دارم از زلف سیاهش گله چنـدان که مپرس *** که چنان زو شده ام بی سر و سامان که مپرس
و چون معشوق زلف پیراید، فریاد عاشق در دل شب به در آورد:
از بهر خـدا زلف مپیـرای که مـا را *** شب نیست که صد عربده با باد صبا نیست
و چون زلف بر باد دهد جان شیدایان بر باد دهد:
زلف بر باد مده تا ندهی بر بادم *** نـاز بنیاد مکن تا نکنی بنیـادم
جالب آن که همان که زلف را رسم تطاول آموزد، داد تطاول شدگان هم بستاند:
و آن که گیسوی تو را رسم تطاول آموخت *** هم توانـد کـرمش داد من مسکین داد
این است که ستم آن قابل تحمل می گردد:
زان طره پر پیچ و خم سهل است اگر بینـم ستـم *** از بند زنجیرش چه غم هر کس که عیاری می کند
و حافظ گرفتاران سودای زلف را به سوز و ساز سفارش می کند:
آن را که بوی عنبر زلف تو آرزوست *** چون عـود گو بـر آتش سودا بسـاز
و از شکوه و پریشانی بر حذرشان می دارد:
ای دل اندر بند زلفش از پریشانی منـال *** مرغ زیرک چون به دام افتد تحمل بایدش
و بالاتر از آن این دامگه را لذتی الیم و المی لذیذ می شمرد که همه باید بسته آن باشند:
کسی کـو بستـه زلفت نباشـد *** چو زلفت در هم و زیر و زبر باد
چون پیوند جان آدمی در شمیم آن است:
خیال روی تو در هر طریق همره ماست *** نسیم زلف تـو پیونـد جان آگه ماسـت
و روشنی بخش چشم عاشقان از آن است:
چراغ افروز چشم ما نسیم زلف جانان است *** مباد این جمع را یا رب غم از باد پریشانی
و عاشق با خشنودی سر در راه او نثار می کند:
بیا که با سر زلفت قرار خواهم یافت *** که گر سرم برود بر ندارم از قدمت
و جای دگر گفته است:
گر دست رسد بر سـر زلفین تو بازم *** چون گوی چه سرها که به چوگان تو بازم
و دعایش آن است که دست طلب از این سلسله اش کوته نگردد:
بسته ام در خم گیسوی تو امید دراز *** آن مبادا که کند دست طلب کوتاهـم
بنابراین تجلیات جمال و جلال یار زیباست، اما سرگردان می کند و دام بلا و کمند عشاق است، لیک نفحه ای جان فزا و روح بخش دارد و عاشق باید در این سلسله گام نهد و با تحمل مصائب به بارگاه دوست بار یابد و این همان سیر و سلوک الی الله است که از عالم تکثرات (زلف) آغاز می شود و به نشئه وحدت (رخ) فرجام می یابد:
دوش در حلقـه ما قصـه گیسوی تو بود *** تا دل شب سخـن از سلسله موی تـو بود
به وفـای تـو که بـر تربت حافظ بگـذر *** کز جهان می شد و در آرزوی «روی» تو بود
در قسمت های بعدی به معانی ادبی و عرفانی واژه های «باده و عشق» در نزد حافظ خواهیم پرداخت.

منـابـع

کلیــد واژه هــا