سیر تاریخی گردآوری و تدوین تلمود (مطالب)

«گمارا» یا تفسیر میشنا

فقیهان یهود با تلاش و جهد وافر خود، اجازه ندادند تورات در حصار تنگ کلمات باقى بماند. آنان با شرح و تفسیر، و با اجتهاد خویش نص تورات را پویا ساخته و آن را براى مسایل و نیازهاى روز جامعه یهود پاسخگو و انعطاف پذیر نمودند. از این همه تلاش که در راه تفسیر تورات برداشته شد، مجموعه اى عظیم به نام «میشنا» براى نسلهاى بعدى و تا به امروز باقى مانده است. اما میشنا بسیار گسترده و در عین حال از ایجاز و اختصارى شدید در عبارات و جملات برخوردار بود; این ایجاز و اختصار مفرط و بیش از اندازه بدان خاطر بود که از برکردن آن براى حافظان آسان تر شود. از این رو، میشنا «براى کسى که به تاریخ و سوابق زندگى یهود معرفتى نداشته باشد، به نحو عاجز کننده اى مختصر و مبهم است.»
این ایجاز و ابهام، عده ایى از فقیهان را بر آن داشت که به شرح و تفسیر آن روى آورند. اینان که به اموراییم (شارحان) ملقب بودند، همانند شش نسل پدید آورندگان میشنا یعنى تناییم، طى شش نسل تلاش فکرى و فقهى خود، دو اثر گرانبها را به جامعه یهود تقدیم داشتند. اموراییم بابل و فلسطین، همان کارى را که تناییم آن دو دیار در قبال تورات انجام داده بودند، درباره میشنا کرده اند; یعنى اگر تناییم به شرح و تفسیر و روزآمد کردن تورات پرداختند و در نتیجه «میشنا» را به جامعه عرضه داشتند، اینان به توضیح و تبیین میشنا و اجتهاد در تعالیم آن همت گماردند، که ثمره تلاش آنها دو تفسیر یا دو «گمارا» تحت عناوین از اموراییم فلسطین و «گماراى بابلى» از اموراییم بابل بود. این دو تفسیر، صرف نظر از تفاوتى که از نظر مکان کتابت و هویت تدوین کنندگان دارند، از لحاظ کمى و کیفى نیز با هم تفاوتهایى دارند، که از افتراق کمى آن دو مى توان به اختلاف در حجم مطالب هر یک اشاره کرد; گماراى اورشلیم در مقایسه با گماراى بابلى از حجم مطالب کمترى برخوردار است و این تفاوت به حدى است که حتى نقل شده است که «تفسیر بابلى یازده برابر خود میشناست.»
با گذشت زمان، طى حدود 150 سال، با کار جدى و جرح و تعدیل هاى سابوراییم (استدلالیان) تفسیر بابلى متحول گشت و در قرن پنجم میلادى به شکل مجموعه اى به نام «تلمود بابلى» مرکب از میشنا و گماراى بابل، در آمد. در مقابل، با ادغام گماراى اورشلیم و میشنا «تلمود اورشلیمى یا فلسطینى» شکل گرفت. وجه مشترک هر دو تلمود، میشنا، و نقطه افتراق آنها گماراست.

تفاوتهاى تلمود بابلى و تلمود فلسطینى

از تفاوتهای تلمود بابلى و تلمود فلسطینى مى توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تلمود اورشلیمى یا فلسطینى، از مباحثى نظیر مسایل مربوط به سرزمین فلسطین و وضعیت کشاورزى در آن مرز و بوم، به اطناب سخن مى گوید، در حالى که در تلمود بابلى از این گونه مباحث سخنى به میان نیامده است.
2. بر خلاف تلمود بابلى که پر از حکایات، داستان و افسانه است، در تلمود اورشلیم از این قبیل موارد کمتر مى توان سراغ گرفت.
3. گذشته از ناهمگونى در سازمان دهى موضوعات و روشهاى فکرى و تحقیقى، هر دو تلمود، از نظر کیفیت تدوین نیز متفاوتند; انشاى تلمود بابلى با احتیاط زیاد و صرف وقت صورت پذیرفته است; در حالى که شتاب در ویرایش و عدم دقت و صرف وقت لازم و کافى از مشخصات بارز تلمود فلسطینى است.
4. از لحاظ تاریخى نیز تلمود بابلى و اورشلیمى با هم تفاوت دارند; تلمود بابلى بعد از تلمود اورشلیم تدوین شد و از این رو، در مقایسه با آن از اعتبار بیشترى برخوردار است.
5. روشهاى تحقیقى و تعلیمى تلمود بابلى با توجه به قلمرو وسیع و تحلیل عقلانى دقیق آن، نسبت به تلمود فلسطینى، فضاى بازترى براى بسط و توسعه مباحث فکرى و عقلى فراهم آورده است.
6. و آخرین نکته این که تا قرنها توجه جهانیان به تلمود بابلى معطوف بود و تنها در این صد ساله اخیر، علایق نهفته نسبت به تلمود فلسطینى بیدار گشته است; اما با این همه، هنوز از تلمود فلسطینى به عنوان یک منبع درجه دوم بعد از تلمود بابلى یاد مى کنند.

طبقه بندى مطالب تلمود

از ویژگیهاى بارز و برجسته تلمود، احتجاجها، استدلالها و مباحثات غامض، پیچیده و سرشار از تعقید آن است. بعضى از مباحثات تلمود، همان مباحثى هستند که اموراییم طرح کرده اند، اگر چه احتمالا به هنگام تنظیم و سامان دهى باز سازى شده اند. تلمود، بر خلاف میشنا، خود را به بیان خلاصه اى از دیدگاههاى متناقض و گوناگون، محدود نساخته و در پى شرح و بسط دیدگاههاى اساسى و کلان و در بعضى مواقع نظریه هاى خرد و جزئى تناییم و اموراییم، بر آمده است. با این همه، تلمود اثرى متجانس و یکدست که حاصل کار یک نویسنده باشد، نیست. تلمود حاصل و ثمره تقریر اندیشه ها و گفتار فقیهان زیادى است که در یک دوره نسبتا طولانى مى زیسته اند و هدف هیچ کدام از آنها خلق یک اثر مدون نبوده است. به همین دلیل، ما در تلمود با مباحث و موضوعات پراکنده و غیر مرتبطى مواجه مى شویم که در بر گیرنده طیف وسیعى از دیدگاهها و علایق تلمودیان است.
در تلمود نمى توان از گرایش روشن یا هدف خاصى سراغ گرفت. به طور کلى، هر بحث تلمود، نسبت به دیگر مباحث، در عین حال که داراى نوعى علقه و ارتباط هست، اما بیگانه و مستقل مى نماید. از سوى دیگر، از نحوه و روش بیان مطلب که در تلمود به استخدام گرفته شده، یعنى شکل نقل قول مستقیم نظیر «اباى مى گوید...» یا «ربا بیان مى دارد...» برمى آید که اثر مزبور تاریخچه نظرات فقیهان اعصار گذشته یهود نیز هست. از ویژگیهاى دیگر تلمود مى توان به فضاى آزاد حاکم بر مباحث تلمود نیز اشاره کرد; طرح ابهام و ایراد شبهه نه تنها مجاز که از نظر تلمود مطالعه و تحقیق پیرامون مسایل مختلف و طرح ایراد و اشکال یک ضرورت پژوهشى و لازمه علم آموزى است. از نظر تلمود، هیچ پرس و جویى ناصواب نیست و از طلبه انتظار مى رود حتى در خود تلمود تامل کرده، آن را زیر سوال برده و به نقد بکشد.

فهرست مطالب تلمود
از آنجا که میشنا محور اصلى مباحث تلمود است، چنانچه با نظرى به صفحات تلمود اصلى که متن میشنا در وسط و گماراها در حواشى آن نوشته شده است، این امر کاملا روشن است، لذا چینش و فهرست مطالب آن درست به همان ترتیبى است که در میشنا آمده است; یعنى همان طور که آغازین بخش میشنا، «سدر زراعیم» و بخش پایانى آن «طهاروث» است، تلمود نیز همین گونه است. اما با این حال، تلمود، به ویژه تلمود بابلى که در واقع امروزه هرگاه از تلمود سخنى به اطلاق گفته مى شود، به نحو غالب، تلمود بابلى مراد است از بعضى جهات تفاوتهایى با میشنا دارد: از مجموع 60 رساله میشنا که در 6 بخش آمده است، حدود 37 رساله در تلمود بابلى آمده است. البته ناگفته نماند که تلمود، تقسیم بندى دیگرى از بخشها ارائه کرده است که طبق آن، تعداد رساله ها به 63 عنوان رسیده است.

چاپ و انتشار تلمود
اگر چه بعد از گرد آورى تلمود، به خاطر ضرورتهاى آموزشى، یک یا چند نسخه از آن استنساخ شد، اما با توجه به گرانسنگ، حیاتى و حجیم بودن این مجموعه و دشوارى استنساخ، تلمود تا مدتها در حصار مرزهاى فلسطین و بابل یا به عبارت دقیقتر در چهار دیوارى حوزه هاى علمیه قدیم باقى مانده بود و اندک نسخه هاى دست نویس که توسط طلاب و از روى مجموعه اوراق یا با بهره گیرى از حافظه قوى بعضى از آنها تهیه شده بود، تنها براى حوزویان قابل استفاده بود و عموم مردم از آن محروم بودند و یا اگر به آن دسترسى پیدا مى کردند، قادر به فهم آن نبودند. در این میان، وضع اقتصادى نامناسب یهودیان آن زمان نیز اجازه نمى داد که نسخه بردارى در سطح وسیعترى صورت پذیرد; لذا کار کتابت تلمود که بنا به نقلى حدود 2 میلیون و 500 هزار واژه را در خود جاى داده است، در عین حال که کارى بس عظیم و پر اهمیت بود، دشوار و پر مشقت نیز مى نمود. على رغم همه این مشکلات، در طى زمان، نسخه هایى از تلمود تهیه شد. بعد از اختراع صنعت چاپ، یهودیان اقبال شایان توجهى به این صنعت نشان دادند; چاپ تلمود را شتاب بخشیدند و با بهتر شدن اوضاع اقتصادى در راه چاپ تلمود هزینه هاى زیادى صرف کردند.

انتشارات «بومبرگ»، اولین ناشر تلمود

در میان ناشران تلمود، از انتشارات «بومبرگ» باید به عنوان اولین ناشرى که به چاپ تلمود اقدام کرد، نام برد. چاپخانه دانیال بومبرگ مسیحى، اولین ویرایش تلمود را در سال 1520 م. در پى اجازه پاپ لئودهم در شهر ونیز عرضه کرد. چاپ تلمود بابلى در سالهاى 1520-1523 م. و «تلمود فلسطینى» در سالهاى 1523-1524 م. انجام گرفت. صفحه بندى خاصى که «دانیال بومبرگ» به کار برد، تقریبا در تمامى چاپهاى بعدى حفظ شده است. وى تلمود فلسطینى را بدون هیچ گونه تفسیرى چاپ کرد. مطالب هر صفحه از آن، در دو ستون تنظیم شده است. اما تلمود بابلى را با قسمتى از گمارا در وسط صفحات چاپ کرد که در یک طرف آن تفسیر «ربى شلومو بن اسحاق» که به نام «راشى» معروف است، دیده مى شود و در طرف دیگر، یاداشتها و توضیحات مفسران بعدى.

مشکلات چاپ و توزیع تلمود
مشکلات چاپ و توزیع تلمود، صرفا مسایل اقتصادى، نیروى کار انسانى و فقدان صنعت چاپ نبود; تعقیب، آزار و ذیت یهودیان و دست اندرکاران این وظیفه خطیر را نیز باید به آن اضافه کرد. کلیسا و جامعه مسیحى مشکلات زیادى بر سر راه چاپ و نشر تلمود ایجاد کرده بودند; چاپخانه ها را بستند، ناشران و دست اندرکاران را شکنجه کرده، حبس نموده و یا به دار آویختند و به بهانه هاى گوناگون تلمود را به آتش کشیدند و خونهاى زیادى در این مسیر بر زمین ریختند. از حکم حاکمان مسیحى به ممنوعیت مطالعه، تحقیق و نشر تلمود، که تا مدتها به اعتبار خود باقى بود، همچنین از تلاش روحانیت مسیحى در جهت معرفى تلمود به عنوان یکى از «کتب ضاله» که در آن به مسیح توهین شده است، باید نام برد.
اگر تلمود همچنان باقى است، این بقا مرهون زحمات فقیهان و حکیمان یهود و بیش از همه مدیون آزاد اندیشى پارسیان و فضاى آزاد حاکم بر سرزمین پارس و نیز فضاى باز حاکم بر جوامع اسلامى بعد از ظهور و گسترش اسلام به مناطق یهودى نشین یا دیگر ممالک که بعدا یهودیان به آنجا کوچ کردند، مى باشد. یهودیان ساکن کشورهاى اسلامى با بهره بردارى از حسن معاشرتى که مسلمانان بنا به تعالیم دینى خود، با آنها داشته اند، توانسته اند، خود، دین خود و تلمود را حفظ کنند. این حقیقتى است که اغلب تاریخ نویسان و حتى بعضى عالمان و مورخان یهود، على رغم بعضى تعصبات، بدان اذعان داشته و گفته اند که هر چه مسیحیان بر یهودیان سخت گرفتند، مسلمانان بر مبناى شریعت سهله و سمحه خود با آنها از در تسامح و تساهل وارد شدند.

انحرافات در تلمود
تلمود به عنوان تفسیرى بر میشنا، مجموعه اى حاوى شریعت شفاهى یهود و فتاواى فقیهان این قوم، از آثار مهم و ارزشمند در ادبیات دینى یهود است. این کتاب با تمام ویژگیها و مزایایى که دارد، حاوى مطالبى نیز هست که در نگاه اول و به دور از هرگونه تاویل و تفسیرى، بسیار ناپسند و غیر عقلایى مى نماید. «ملى گرایى افراطى»، تبلیغ اندیشه «قوم برتر و برگزیده» و اعتقاداتى نظیر «واجب القتل و مهدور الدم دانستن غیر یهودى، سرور شمردن یهودى و برده دانستن غیر یهودى، از هر مرام و مسلکى که باشد»، و مطالبى از این دست که على رغم تمام سانسورها و ممیزیها در لا به لاى تلمود یافت مى شوند، همه و همه مسایلى هستند که چهره تلمود را ناهنجار ساخته است.
تمسک یهودیان سست ایمان یا بى ایمان افراطى، از جمله صهیونیستها به بعضى از فتاوا و مطالب مطرح شده در تلمود، در توجیه قتل و غارت سرزمینهاى اسلامى، از جمله مواردى است که بعضى از منتقدان تلمود، در نفى ارزش و اعتبار تلمود به آنها تمسک جسته اند. تلمودى که هم اینک در دسترس جهانیان است (که یکى از چاپهاى آن حدود هجده جلد است) بنا به گفته دایرة المعارف یهود، اکثر نسخه هاى آن بر اساس نسخه «تطهیر شده» است و حاوى مطالب دوزخى نسخه ونیز که واتیکان دستور آتش زدن آن را صادر نمود، نمى باشد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا