شبیه سازی از دیدگاه آیین کاتولیک (انواع)

ژنتیک

آیین کاتولیک با کاربست برخی از دستاوردهای مهندسی ژنتیک درباره انسان سرسختانه مخالفت می کند و آن را ناقض کرامت و شأن انسان می داند. یکی از تازه ترین دستاوردهای این عرصه، امکان به کارگرفتن تکنیک انتقال هسته سلول پیکری با علامت اختصاری (SCNT) یا شبیه سازی درباره انسان است. کلیسای کاتولیک استفاده از این تکنیک را تحت عناوینی چون شبیه سازی درمانی یا انسانی مغایر با آموزه های اصلی کتاب مقدس و اخلاق مسیحی می داند و دلایلی بر ضد آن اقامه می کند. موضع آیین کاتولیک در قبال شبیه سازی انسانی در حقیقت بخشی از موضع گسترده تر این آیین در قبال مسائل زیستی دیگری چون سقط جنین، اوتانازی یا قتل از روی ترحم، تکنیک های باروری مصنوعی و مانند آن است.

انواع شبیه سازی از نظر کلیسای کاتولیک

کلیسای کاتولیک به شکل متداول و رایج به هنگام بحث از شبیه سازی دو نوع تقسیم بندی را مطرح می کند؛ یکی تقسیم بندی این تکنولوژی بر اساس حوزه و سوژه آن است و دیگری تقسیم آن بر اساس هدف از به کارگیری چنین تکنیکی. البته بحث در نوع اول بسیار مختصر و گذرا و اشاره وار مطرح می شود، حال آن که بحث اساسی در نوع دوم است. این دو نوع تقسیم بندی به شرح زیر هستند.

الف: شبیه سازی گیاهی، حیوانی و انسانی
شبیه سازی گیاهی، حیوانی و انسانی. از نظر آیین کاتولیک اعمال تکنولوژی باروری و تکثیر غیر جنسی در عرصه گیاهان و حیوانات مانعی ندارد و این کار مجاز است. اسناد متعدد کلیسا بر این نکته تأکید فراوان دارند که با رعایت مصالح کلی می توان گیاهان یا حیوانات را شبیه سازی کرد. برای مثال در «تأملاتی درباره شبیه سازی» که به وسیله «آکادمی پاپی زندگی» منتشر شده، به این مسئله اشاره شده و در آن آمده است که: «افزون بر این برای تحقیق، از جمله شبیه سازی، در عرصه گیاهان و حیوانات آنجا که به نیازی پاسخ دهد یا سود قابل توجهی برای انسان یا دیگر موجودات در پی داشته باشد، در صورت رعایت قوانین حفظ حیوانات و تکلیف احترام به تنوع زیستی انواع، جا وجود دارد.»
کاردینال آلفونسو لوپز تروجیلو، رئیس شورای پاپی خانواده، طی بیانیه ای با عنوان «شبیه سازی: ناپدید شدن مستقیم پدری و انکار خانواده» که در مخالفت با شبیه سازی انسانی نوشته و منتشر شده است، از شبیه سازی در عرصه گیاهان و حیوانات دفاع کرده، می گوید: «اعتراضات اخلاقی مشخصی بر ضد شبیه سازی گونه های غیر انسانی وجود ندارد.» وی نه تنها این کار را مجاز می شمارد، بلکه برای آن منافع متعددی یاد می کند، مانند بهبود کیفیت محصولات غذایی، پیشگیری از انقراض گونه های کمیاب، کمک به پیشرفت در عرصه تحقیقات زیستی و داروشناسی. کنفرانس کاتولیک های فلوریدا، طی مکتوبی موضع خود را در قبال انواع شبیه سازی روشن کرد و درباره شبیه سازی گیاهی و حیوانی اعلام داشت: «شبیه سازی گیاهان و حیوانات یا قسمت هایی از دی. ان. ای. انسانی، هنگامی که برای بهسازی انسانیت به کار گرفته می شود، نه تنها بلامانع، بلکه حتی تحت راهنمایی مناسبی می تواند مطلوب باشد.»
بدین ترتیب از نظر کلیسای کاتولیک، شبیه سازی گیاهی و حیوانی مجاز و حتی مطلوب است و اخلاقا منعی ندارد. گفتنی است که برخی از کاتولیک های پاکستان به استناد کتاب مقدس، حتی شبیه سازی حیوانات را ممنوع دانسته اند. به گزارش روزنامه پاکستانی دیلی تایمز، در گفتگویی که کلیسای کاتولیک لاهور تشکیل داد، ندیم جان شاکر گفت که بنیاد اخلاق ما کتاب مقدس است و «کلیسا حتی مخالف شبیه سازی حیوانی است.» از این استثنا که بگذریم، کلیسای کاتولیک شبیه سازی گیاهی و حیوانی را مجاز می شمارد و اساسا این بحث را چندان پیش نمی کشد، زیرا از نظرش این مسئله با اصول و مبانی آیین کاتولیک منافاتی ندارد؛ اما آنچه که مشکلی جدی برای اخلاق و کلام آیین کاتولیک بوده، شبیه سازی انسانی است.

ب: شبیه سازی درمانی و انسانی
شبیه سازی درمانی و انسانی در جایی که موضوع و سوژه، شبیه سازی انسان است و این تکنیک درباره انسان به کار بسته می شود، بر اساس هدف از این کار، شبیه سازی به دو نوع تقسیم می شود: شبیه سازی درمانی یا غیر مولد و شبیه سازی انسانی یا شبیه سازی مولد. تفاوت این دو نوع، در نوع تکنیک به کار رفته نیست، بلکه در هدف از انجام آن است. در شبیه سازی درمانی، پس از ترکیب تخمک خالی از هسته با هسته سلول و تشکیل رویان، طی زمانی اندک این رویان نابود و از سلول بنیادی آن استفاده می گردد، حال آن که در شبیه سازی انسانی، پس از تشکیل رویان، آن را در رحم می گذارند تا جنین شکل گرفته و نوزادی زاده شود. این تقسیم بندی امروزه در مجامع علمی پذیرفته شده و در متون مختلف به آن اشاره می شود. عمده نقض و ابرام ها نیز درباره شبیه سازی انسانی است نه درمانی و برخی از کشورها مانند انگلستان، شبیه سازی درمانی را مجاز شمرده اند؛ مشروط به آن که رویان شکل گرفته حداکثر تا چهارده روزگی نابود شود.
بنابراین، ماهیت این دو نوع شبیه سازی تفاوتی ندارد، بلکه تفاوت اصلی در آن است که در نوع درمانی، روند شبیه سازی در میانه کار متوقف می شود. اسناد و منابع کاتولیکی غالبا به این دو نوع تقسیم اشاره کرده، از آن بحث می کنند. البته گاه در منابع کاتولیکی از تقسیم بندی دیگری نام برده می شود؛ برای مثال در یکی از اسناد واتیکان با عنوان «یادداشت هایی درباره شبیه سازی» شبیه سازی با توجه به هدف آن به چهار نوع تقسیم شده است: شبیه سازی «مولد» با هدف به دست آوردن فردی مشابه دهنده هسته سلول جسمی؛ شبیه سازی «درمانی» برای به دست آوردن رویانی ایمن از بیماری های میتوکندریا یا کروموزومی از طریق انتقال هسته تخمک به تخمک دیگری و سپس باروری آن؛ شبیه سازی «تولیدی» برای به دست آوردن اعضای مورد نیاز بدن و شبیه سازی با هدف «تجربی» برای توسعه آفاق دانش. با این همه، تقسیم بندی معروف و جا افتاده در این مورد همان تقسیم بندی دوگانه به انسانی و درمانی یا مولد و غیر مولد است.

حکم شبیه سازی درمانی در آیین کاتولیک

بر خلاف رواج این تعبیر در مجامع علمی و عمومی، آیین کاتولیک با این تقسیم بندی و با این تعبیر سرسختانه مخالفت می کند و نه تنها از نظر اخلاقی شبیه سازی انسانی و شبیه سازی درمانی را مشمول یک حکم می داند، بلکه شبیه سازی درمانی را غیر اخلاقی تر می شمارد. از نظر آیین کاتولیک، تعبیر «درمانی» تعبیری علمی نیست، بلکه راهزن است و حقیقت را می پوشاند. در فرایند شبیه سازی انسانی، همین که عمل ترکیب میان تخمک فاقد هسته و هسته سلول جسمی انجام شد، موجود زنده ای شکل می گیرد که از همه حقوق انسانی از جمله حق حیات که اساسی ترین حق است، بر خوردار می شود. از این منظر، شبیه سازی به اصطلاح درمانی که در آن رویان ها آفریده (یا «تولید شده») و پس از استفاده از سلول بنیادی آنها نابود می شوند، عملی است مبتنی بر نگاه سودگرایانه به اخلاق زیستی.
پاپ ژان پل دوم در پیامی به کنگره بین المللی پیوند عضو، ضمن تأیید این تکنولوژی و دفاع از ارزش آن، مخالفت خود را با تکنیک هایی که کرامت و ارزش فرد را نقض می کند، ابراز داشت و خواستار کنار گذاشتن آنها شد. وی در ادامه پیام خود گفت: «من مشخصا به تلاش هایی در شبیه سازی انسانی با این نگرش که اعضایی برای پیوند به دست آورند، می اندیشم. این تکنیک ها تا زمانی که مستلزم به دست آوردن و نابود کردن رویان های انسانی است، اخلاقا ناپذیرفتنی است، اگرچه هدف مورد نظر آنها فی نفسه خوب باشد.» مخالفت او با اصل پیوند عضو نیست، بلکه اتفاقی است که در این فرایند برای رویان یا جنین رخ می دهد. وی در این پیام اهدای عضو و نجات جان بیماران را یکی از تجلیات نوع دوستی معرفی می کند و در این مورد به رساله معروف خود به نام «انجیل حیات» ارجاع می دهد. در بند شماره 86 آن رساله چنین آمده است: «مشخصا نمونه قابل ستایش این قبیل رفتارها، اهدای عضو است که به گونه ای اخلاقا مقبول انجام گیرد.»
سازمان کشیشان مدافع حیات تقسیم بندی رایج میان شبیه سازی درمانی و شبیه سازی انسانی را نادرست و نامعتبر دانسته، آن را فاقد مبنایی مقبول می داند، زیرا در هر دو مورد جنینی شکل گرفته و از آن بهره برداری می شود. در متون مختلف، این پرسش مطرح می شود که «آیا تفاوتی میان شبیه سازی درمانی و شبیه سازی مولد وجود دارد؟» پاسخ آن نیز منفی است با توضیحی مفصل در این باره. در برابر جریان مسلطی که شبیه سازی درمانی را با این معیار که رویان یا پیش رویان، موقعیت انسانی ندارد و در نتیجه محترم نیست، آیین کاتولیک سرسختانه از موقعیت انسانی کامل جنین حمایت می کند.

شیوه و دلیل مخالفت کلیسای کاتولیک با شبیه سازی درمانی

استراتژی کلیسای کاتولیک در بحث شبیه سازی درمانی آن است که به روشنی نشان دهد که:

الف- عدم تفاوت ماهوی میان شبیه سازی درمانی و شبیه سازی انسانی
بخشی از ادبیات مسیحی ناظر به این مسئله، می کوشد تا با تحلیل علمی فرایند شبیه سازی درمانی نشان دهد که این کار ماهیتا همان شبیه سازی انسانی است و تنها تفاوت آن در این است که پس از استفاده از سلول بنیادی، جنین حاصل شده از بین برده می شود. کافی است که نگاهی به فرایند تکنیک شبیه سازی درمانی و شبیه سازی انسانی داشته باشیم. این دو از نظر تکنیکی هیچ تفاوتی با هم ندارند، تنها تفاوت در فرجام رویانی است که شکل گرفته است. در یک مورد، آن رویان در رحم کشت می شود تا به انسانی کامل تبدیل شود و در دیگری پس از بهره برداری لازم، آن رویان از بین برده می شود. بدین ترتیب، هر حکمی درباره شبیه سازی انسانی صادر کنیم، منطقا باید آن را شامل شبیه سازی درمانی نیز بدانیم.
به همین دلیل، آکادمی پاپی زندگی، وجود تفاوت اخلاقی قابل ملاحظه ای را در میان شبیه سازی درمانی و شبیه سازی مولد انکار می کند. افزون بر این، شبیه سازی درمانی گناهی مضاعف به شمار می رود. واتیکان طی بیانیه ای که در فوریه سال 2003 خطاب به سازمان ملل منتشر نمود، بر یگانگی ماهیت شبیه سازی درمانی و شبیه سازی انسانی تأکید کرد و اظهار داشت: «هر فرایندی که مستلزم شبیه سازی انسانی باشد، فی نفسه فرایندی است مولد که در آن موجودی انسانی در مراحل اولیه آن، یعنی رویان انسانی، تولید می کند... تمایز گذاشتن میان شبیه سازی "مولد" و "درمانی" اصولا ناپذیرفتنی است، زیرا فاقد بنیاد اخلاقی و قانونی است. این تمایز نادرست، بر این واقعیت نقاب می زند که موجودی انسانی با هدف نابودن کردنش آفریده می شود تا از او سلول بنیادی تهیه شود یا تحت آزمایش قرار گیرد.»

ب- مدافعان شبیه سازی درمانی و صفت گمراه کننده و اغواگر "درمانی"
از نظر آیین کاتولیک، تعبیر «شبیه سازی درمانی» پوششی است ماهرانه و برای بازاریابی که از سوی مدافعان شبیه سازی انسانی ایجاد شده است. از این منظر، نامگذاری شبیه سازی انسانی، به «شبیه سازی درمانی» با هدف تجربه های ویرانگر، کاری است اغواگرانه و هوشمندانه برای رواج تجارت در عرصه انسانی. استفاده از تعبیر «افسانه شبیه سازی درمانی» که در برخی از متون کاتولیکی دیده می شود، به خوبی این موضع را نشان می دهد.

ج- عدم وجود تصور روشن از ماهیت و فرایند شبیه سازی درمانی
بسیاری از افراد و حتی کسانی که در سیاست عمومی جامعه نقش دارند و غالب سیاست سازان تصویر روشنی از این مسئله در ذهن خود ندارند. کنفرانس کلیساهای اروپایی، طی بیانیه ای به این مسئله پرداخته، می گوید که برخی از نظرسنجی ها در انگلستان نشان می دهد که مردم غالبا تصویر روشنی از دلیل مخالفت خود با شبیه سازی انسانی یا مولد دارند اما درباره سلول بنیادی و شبیه سازی درمانی که برای به دست آوردن آن انجام می گیرد، بسیار سردرگمند. این ابهام حتی دامنگیر اعضای پارلمان نیز بوده است. از این رو، این بیانیه ایضاح این مسئله در مباحثات عمومی را خواستار شده است.

د- تأکید بر یکسانی حکم شبیه سازی انسانی و درمانی در مجامع مختلف
آیین کاتولیک مجدانه در پی طرح این مقوله و تأکید بر یکسانی حکم شبیه سازی انسانی و درمانی بوده و در مجامع مختلف بر این مسئله انگشت نهاده است. برای مثال، سازمان یونسکو در 11 نوامبر 1997، «بیانیه جهانی ژنوم انسانی و حقوق بشر»، را منتشر کرد. یازدهمین ماده این بیانیه، انجام شبیه سازی انسانی را مغایر کرامت انسانی دانسته، خواستار منع آن شده بود. واتیکان در این باره بیانیه ای منتشر کرد با عنوان «ملاحظاتی درباره بیانیه جهانی درباره ژنوم انسانی و حقوق بشر» و در آن ملاحظات خود را در این زمینه منعکس کرد. یکی از این ملاحظات ناظر به مسئله منع شبیه سازی انسانی است و در آن چنین آمده است: «ماده 11، اعلام می کند که شبیه سازی با هدف ایجاد موجودات انسانی، عملی است ضد کرامت انسانی و نباید مجاز شمرده شود. با کمال تأسف، این صورت بندی شبیه سازی انسانی را با اهداف دیگری برای مثال، تحقیق یا درمان، که به همان حد نامقبول است، خارج نمی کند.» در انتهای این ملاحظات، مجددا این مسئله مطرح شده است که در بیانیه یونسکو که در پی حفظ حقوق بشر است، هیچ سخنی از رویان و نطفه به میان نیامده است و این سکوت فرصتی را فراهم می کند تا بتوان از آنها به هر شکل ممکن بهره برداری کرد، حال آن که این کار ناقض هدف اصلی بیانیه است. همچنین در بیانیه شورای پاپی خانواده، بر حق حیات جنین این گونه تأکید شده است: «از لحظه باروری، حقوق اساسی بشر و از همه مهم تر حق حیات، نسبت به کودکی که زاده نشده، باید به رسمیت شناخته شود و این حق به هیچ روی نباید نقض شود.»

و- هدف و فواید اساسی شبیه سازی درمانی
هدف اساسی شبیه سازی درمانی، به دست آوردن سلول بنیادی برای درمان برخی از بیماری ها یا کشت و پیوند عضو است. برای مثال، بیماری را در نظر بگیریم که نیازمند تزریق مغز استخوان است تا از بیماری خونی رهایی یابد. اما تن او تنها پذیرای نوع خاصی از مغز استخوان است که دی. ان. ای. مشابه خود را داشته باشد. از این نظر بهترین اهدا کننده برادر دوقلوی اوست. حال در این فرض اگر دسترسی به کسی نداشته باشیم، مناسب ترین روش آن است که هسته سلول فرد بیمار را گرفته و از طریق «تکنیک انتقال هسته سلول جسمی» به درون تخمک خالی از هسته، آن را فعال کنیم. پس از آن که رویان شکل گرفت، از سلول بنیادی آن استفاده خواهیم کرد و سپس آن رویان را از بین می بریم.
به کمک سلول بنیادی به دست آمده، می توانیم عضو مورد نظر را ایجاد کنیم یا آن سلول را در درون مغز استخوان تزریق کرده و به تکثیر آن بپردازیم. در این حالت، بدن بیمار این مواد را پس نخواهد زد، زیرا ترکیب ژنتیکی یکسانی با بدن دارد. این اساسی ترین خاصیت شبیه سازی درمانی است و به همین دلیل نیز شبیه سازی درمانی برای سلامتی انسان ضرورت دارد. اما آیین کاتولیک به مناقشه جدی با این خاصیت و این ضرورت می پردازد. اما سلول بنیادی چیست؟ سلول بنیادی عبارت است از سلول تخصص نیافته ای که می تواند به هر سلولی تبدیل شود. می توان سلول ها را به تخصص یافته و تخصص نیافته تقسیم می کردند. سلول تخصص یافته، سلولی است که هنگام تکثیر تنها می تواند مشابه خود را تولید کند. برای مثال سلول های اندام های مختلف بدن انسان، تخصص یافته اند، یعنی سلول پوست، تنها سلول پوست و سلول چشم تنها سلول چشم را تولید می کنند.
هر چند همه سلول ها دارای ساختار ژنتیکی یکسانیند و همه برنامه های لازم در هر هسته هر سلولی نهفته است. اما بر اثر تخصص یافتگی، هر سلولی تنها قادر به تکثیر نوع خاصی از سلول می گردد و دیگر برنامه های آن خاموش می شود. در مقابل، برخی از سلول ها همچنان حالت اصلی خود را برای تبدیل شدن به هر نوع سلولی حفظ می کنند و محدودیتی در این زمینه ندارند. زایگوت یا تخمک بارورشده، عالی ترین نوع این قبیل سلول به شمار می رود؛ زیرا این تک سلول می تواند در درازمدت همه سلول های متفاوت را تولید کند. به همین دلیل، نیز بهترین و آسان ترین راه به دست آوردن چنین سلولی استفاده از زایگوت در مراحل اولیه آن است. سلول بنیادی از نوع سلول تخصص نیافته است و به همین دلیل نیز بسیار ارزشمند است. بدین ترتیب، اساسی ترین دلیل برای توجیه و دفاع از شبیه سازی درمانی، وجود سلول های بنیادی در رویان یا جنین است.
در برابر این نگرش، آیین کاتولیک می کوشد تا نشان دهد که این دلیل، توجیهی استوار برای دفاع از شبیه سازی درمانی به شمار نمی رود؛ زیرا نخست آن که این شیوه بسیار گران است و دیگر آن که از راه های دیگری نیز می توان سلول های بنیادی مورد نظر را به دست آورد. اما نکته دوم و مهمتر آن است که اساسا اگر هم در پی به دست آوردن سلول بنیادی باشیم، تنها راه آن شبیه سازی درمانی نیست، بلکه راه های آسان تر و ارزان تری نیز وجود دارد. مشاهدات علمی و دستاوردهای جنین شناختی نشان داده است که سلول بنیادی در بند ناف نیز وجود دارد. لذا می توان پس از تولد نوزاد و بی آن که به او آسیبی برسد، از آن برای گرفتن سلول بنیادی استفاده کرد. افزون بر این منبع، به نظر متخصصان کاتولیک می توان از اشخاص بزرگسال و بالغ برای برگرفتن سلول بنیادی سود جست، بی آن که به آنان زیانی برسد.
برخی از متخصصان بر این نظر هستند که این سلول ها در اندام های مختلف بدن اشخاص بالغ وجود دارد و بر خلاف تصورات پیشین، این سلول ها کمتر از آنچه انتظار می رفت، تخصص یافته اند و در نتیجه می توان با کمی تلاش از آنها برای در هنگام ضرورت سود برد. این مسئله تا حدی است که برخی از دستاوردهای جدید، تردیدی جدی درباره نیاز به شبیه سازی درمانی پیش کشیده و راه های تازه تری را مطرح ساخته اند. از این رو، شبیه سازی درمانی با هدف به دست آوردن سلول بنیادی، از نظر پزشکی نیز محل تردید است. سخن کوتاه آن که از نظر آیین کاتولیک توجیه علمی جدی برای شبیه سازی درمانی وجود ندارد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا