نزول سوره های عبس، قدر و بروج

سوره عبس محتوای آیات:
در این سوره ابتدا افرادی که ثروتمندان را اکرام کرده و فقیران را به سمت می انگارند و یا ثروتمندان را بر فقران مقدم می شمارند مورد عتاب قرار گرفته اند. سپس اشاره مختصری به هدایتگری قرآن و ثبت بدن آن در عوالم فوق ماده داشته و بعد سخن از ناسپاسی انسان و خوار و پست بودن او در خلقتش داشته و امر می کند انسان را به تدبر در آیت افاقی. پس از این آیات صحبت از قیامت و اوضاع چند دسته از انسانها در آن روز نموده و سوره را به اتمام می رساند.
مکی یا مدنی بودن آیات: سوره حاضر، تمام آیاتش مکی است.
موضوعات تاریخی: در این سوره به موضوع تاریخی مهمی اشاره نشده و تنها اشاره ای به روی برگرداندن یکی از افراد بنی امیه و بنا به برخی نقل ها رسول الله (ص) از عبدالله ابن ام مکتوم دارد. این ماجرا در مجمع البیان چنین نقل شده است.
روزی عبدالله ابن ام مکتوم بر رسول الله (ص) وارد شد. آن جناب با عده ای اشراف جلسه داشت و ایشان را به دین توحید دعوت می کرد به امید اینکه مسلمان شوند. ابن ام مکتوم عرض کرد: ای رسول خدا (ص) از قرآن برایم بخوان تا حفظ شوم و چون نابینا بود مکرر آن جناب را صدا می زد و متوجه صحبت آن حضرت با آن چندتن نبود این تکرار باعث شد ناراحتی و گرفته گی در سیمای پیامبر (ص) ایجاد گردد و چون ابن ام مکتوم مرتب کلام آن حضرت را قطع می کرد، رسول خدا (ص) در دل خود گمان کرد: حالا این چند نفر از اشراف و بزرگان قریش می گویند: پیروان او همه از قبیل ابن ام مکتوم و همه یا کوراند و یا برده اند لذا از او روی برگرداند... در اینجا بود که آیات اولیه ی سوره ی عبس خطاب به آن حضرت نازل شد.
تحلیل: در بررسی این ماجرا به چند نکته برمی خوریم که پذیرش روایات منقول از اهل سنت را دچار مشکل می کند.
1- در آیه خطاب صریحی به رسول الله (ص) یا هر شخص دیگری ندراد لاجرم نمی توان آن را بطور قطع به رسول الله (ص) نسبت داد.
2- صفت ترش رویی و عبوس بودن در هیچ جای تاریخ به رسول اکرم (ص) نسبت داده نشده و حتی در برابر کفار نیز عبوس نبودند تا چه رسد در مقابل مومنین البته در جنگ و ... در مقابل کفار غضبناک بودند و خشم فراوان داشتند ولی عبوس و چهره گرفته ای نداشتند.
3- در طول حیات شریف رسول الله (ص) سابقه نداشته ایشان دل اغنیا را بدست آورد. و از فقرا روی برگردانند و اصولا اخلاق ایشان چنین نبود، فلذا پذیرش این روایات مخالف با سیره ایشان کنیم مشکل است.
4- افکاری که در این روایت به رسول اکرم (ص) نسبت داده شده به هیچ عنوان با مقامات و روحیه ی توحیدی ایشان سازگار نیست. در این روایت و نظایر آن آمده است: رسول خدا (ص) در دل خود گمان کرد حالا این اشراف می گویند: پیروان او (محمد(ص)) همه از قبیل ام مکتوم بوده یا کوراند و یا برده می باشند. این سخن اوج بی انصافی نسبت به رسول الله (ص) بوده و نشان از ناشناخته بودن ایشان در میان برخی از پیروانش دارد.
5- زشتی عمل مذکور نزد عقل معلوم بوده و نهی مولوی از آن تحصیل حاصل است بنابراین نیازی نبود آیات محل بحث نازل شوند مگر اینکه قائل شویم رسول الله (ص) العیاذبالله با آنکه عقلا درک کرده بود عبوس بودن آن هم در برابر فقرا و مساکین زشت و قبیح است اما با این وجود این عمل را مرتکب شده بنابراین موجب نهی ارشادی خداوند قرار گرفت.

روایات حاکی از نزول آیات عتاب در مورد مردی اموی:
در مجمع البیان بجز نقل فوق در مورد آیات سوره عبس روایتی از امام صادق (ع) نیز بدن مضمون آمده: آن حضرت فرمود: این آیات در مورد مردی از بنی امیه نازل شده که در حضور رسول الله (ص) نشسته بود و وقتی ام مکتوم آمد، مرد اموی با دیدن او قیافه درهم کشید و ام مکتوم را کثیف پنداشته و دامن خود را جمع کرد. چهره اش را عبوس نموده و رویش را از او برگرداند فلذا خداوند تبارک و تعالی داستان او را در این آیات ذکر فرموده و عمل زشتش را توبیخ کرد.
با توجه به اشکالات وارده در مورد روایت پیشین، به نظر می آید این روایت که از امام صادق (ع) نقل شده است قابل پذیرش تر بوده و در نتیجه آیات اولیه ی سوره عبس بای سرزنش عتکن همان مرد اموی ناززل شده نه رسول الله (ص).

سوره قدر محتوای آیات:
سوره محل بحث در مور شب قدر و نزول قرآن در آن شب می باشد
مکی یا مدنی بودن آیات: هر دو احتمال مکی یا مدنی بودن در این سوره وجود دارد.
موضوعات تاریخی: در این سوره به حادثه مهم تاریخی ای اشاره نشده.

سوره شمس محتوای آیات:
در این سوره پس از چندین مقسم مهم، خداوند متعال می فرماید: بدرستی که شخص تزکیه کننده نفس و مودب کننده خود به آداب الهی رستگار می شود و هر کس نفس خود را آلوده نمود زیانکار خواهد گشت. سپس بعنوان نمونه قوم ثمود را مثال زده و به هلاکت ایشان اشاره می کند.
مکی یا مدنی بودن آیات: چون آیات محل بحث به عنوان تعریض و توبیخ اهل مکه نازل شده است معلوم می شود مکی است نه مدنی.
موضوعات تاریخی: در این سوره به موضوع تاریخی مهمی که به تاریخ اسلام مربوط باشد، اشاره نشده.

سوره بروج محتوای آیات:
در ابتدای این سوره به ماجرای اصحاب اخدود اشاره شده و سپس انذار و تبشیرهایی متوجه گروه کفار و مومنین می شود هم در امم گذشته هم در امت اسلامی سپس از خالق و مبدء معید بودن خداوند و برخی دیگر از صفات الهی سخن به میان آمده و در پایان اشاره ای به قوم فرعون و ثمود و پند نگرفتن مشرکان از ایشان شده و کلام با تایید و تعظیم قرآن پایان می یابد.
مکی یا مدنی بودن آیات: چون در این سوره مومنین تشویق به صبر در برابر شکنجه ها و به پاداش الهی وعده داده شده اند بنابراین سیاق آن سیاق آیات مکی بوده پس در مکه نازل شده است.
موضوعات تاریخی: در این سوره نیز مانند سوره قبل به موضوع تاریخی مهمی که مربوط به تاریخی اسلام باشد اشاره نشده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا