هاشم مرقال (هاشم بن عقبه بن ابی وقاص)

هاشم مرقال

از یاران وفادار علی بن ابیطالب (ع) و فرماندهان توانای صدر اسلام و سپاه امام (ع) که به شجاعت و درایت مشهور بود.
لقبش: «مرقال»، به معنی دونده به نوعی خاص.
کنیه اش: اباعمرو.
پدرش: عتبه بن ابی وقاص. عمویش: سعد بن ابی وقاص که ظاهرا پدرزن او نیز بوده است.
هاشم از «قریش» و قبیله «بنی زهره» و از مهاجران می باشد.
مورخین او را از اصحاب پیامبر (ص) دانسته و گفته اند که محضر آن حضرت را درک نموده و در روز فتح مکه مسلمان شده و ایمان آورد. در تمام نبردها شرکت می کرد و سپاهش را به سخنانی از رسول خدا (ص) راهنمایی و دلالت می کرد و می گفت: «ای مردم از پیامبر (ص) شنیدم که فرمود: مسلمانان بر جزیرة العرب، فارس و روم غلبه خواهند کرد، پس بشتابید به جهاد، به جهاد!»
در جنگ قادسیه، همراه عمویش، «سعد بن ابی وقاص» شرکت کرد و پس از رشادت های زیاد، شهر «جلولاء» در عراق به دست او فتح شد.
در دیگر فتوحات اسلامی شرکت و در «جنگ یرموک»، یک چشمش را از دست داد.
به دلیل همین جنگهای پی در پی که در شام و عراق بود، خسته و رنجور شده و مدتی کناره گیری کرد، با اینکه بر خلفای وقت گران آمد که هاشم را در میدان های نبرد نبینند.
او شهر کوفه را که در آن زمان از آرامش برخوردار بود، برای سکونت خود انتخاب و از مدینه به آنجا سفر کرد به خصوص که عمویش «سعد» والی و فرماندار آنجا بود و همانجا مقیم شد تا زمان خلافت خلیفه سوم (عثمان) که همراه عده زیادی از اصحاب پیامبر (ص) از مخالفین عثمان بود. ولی او مانند بعضی از صحابه چون «طلحه» و «زبیر» معتقد به کشتن عثمان نبود اما به رفتار سیاسی و مذهبی او شدیدا انتقاد و اعتراض داشت و چون خبر قتل عثمان (خلیفه سوم) و بیعت مردم با علی بن ابیطالب به شهر کوفه رسید، مردم کوفه به نزد فرماندار کوفه «ابوموسی اشعری» آمدند تا همراه او با علی (ع)، بیعت کنند. اما او توقف کرد و گفت: «باید در این معنی تأمل کنم و ببینم که بعد از این چه حادث شود و از مدینه چه خبری رسد.»
«هاشم بن عتبه» در جمع آنان برپا خاست و گفت: «چه خبر خواهد رسید؟ عثمان را کشتند و مسلمانان از مهاجر و انصار با امیرالمؤمنین علی (ع)، بیعت کردند، می ترسی که اگر با علی بیعت کنی، عثمان زنده شود و تو را سرزنش کند؟» هاشم این سخن گفت و بلافاصله دست راست خود را بیرون آورد و گفت: «این دست از علی (ع) و دست چپ از آن خودم! سپس با دست چپ، دست راست گرفت و گفت: اکنون با علی (ع) بهترین امت بیعت کردم و به خلافت او راضی شدم.» و این اشعار را خواند:
ابایع غیر مکترث علیا *** و لا اخشی امیرا اشعریا
ابا یعه و اعلم ان سارضی *** باک النه حقا و النبیا
من بی اعتنا به همه کس، با علی (ع) بیعت می کنم و از امیر اشعری، هراسی ندارم. با علی (ع) بیعت می کنم و می دانم که با اینکار، خدا و رسولش را خشنود خواهم ساخت.
ابوموسی چون این کار هاشم را دید، دیگر عذری نداشت، برخاست و به ناچار بیعت کرد و به دنبال او تمام بزرگان و مشاهیر کوفه، بیعت کردند.

حضور و سخنان هاشم در زمان خلافت امام علی (ع) و عظمت او

تا اینکه عثمان کشته شد و امام علی بن ابیطالب (ع)، بر مسند حکومت و خلافت نشست. و او از ارادتمندان و در صف پیوستگان به آن حضرت قرار گرفت و چون در کوفه بود، مردم را بر بیعت با علی (ع) بر می انگیخت، تا زمان جنگ جمل که در رکاب آن امام (ع) مردانه جنگید و سرکشان جمل، شکست خوردند. پس از این پیروزی، با امام علی (ع) به کوفه برگشت و همه جا از طرفداران و حامیان سخت آن حضرت و در کنار او و مدافع حق و حقیقت تا مرز شهادت بود.
چون «معاویة بن ابوسفیان» بر علیه علی بن ابیطالب (ع) طغیان کرد و آماده جنگ شد، و نامه های آن حضرت بر معاویه که به خلافت دل بسته بود، فایده ای نکرد، امام چند نفر از یاران برگزیده اش را مورد مشورت قرار داد تا نظر آنها را برای جنگ و مقابله با «معاویه» و «قاسطین» جویا شود.
از جمله «هاشم مرقال» که به دلیل پایداری و استقامتش در یاری حضرت جزو همین افراد معتمد و مشاور بود که در جلسه شورا، با اخلاص و عقیده، به امام علی (ع) عرضه داشت: «ای امیر مؤمنان، ما با خاندان ابوسفیان، آشنایی داریم، آنها به خاطر حرص و طمعی که به دنیا و دنیاپرستی دارند با تو می جنگند و از هیچ کوششی، دریغ نمی کنند، دروغ می گویند که به خونخواهی عثمان قیام کرده اند. این حیله، تنها نادانان را فریب می دهد، بلکه خروج آنها فقط به خاطر دنیاست. قلب های آنها قسی شده است. اینان کسانی هستند که کتاب خدا را پشت سرانداخته و بر خلاف رضایت خداوند، در میان بندگان حکم می رانند، حلال خدا را حرام و حرام او را حلال کردند، شیطان بر آنها مستولی شده و به آنها وعده های باطل داده و فریفته آنگونه که از راههای هدایت و صواب جدا کرده و به راههای پست کشانده و دنیا را در نظرشان محبوب کرده است پس اینها بر سر دنیا با ما جنگ دارند. همانطور که ما بر سر آخرت و اشتیاقی که به وعده پروردگارمان داریم، با آنها پیکار می کنیم. از این رو، ما را به سوی این قوم گسیل دار و به نبرد با آنها روانه کن! ما باید هرچه زودتر برای سرکوبی آنها حرکت کنیم که اگر حق را پاسخ گفتند چه بهتر، و اگر خواهان جنگ بودند ما با آنها نبرد می کنیم.»
هاشم، با این گفتار کوتاه، شخصیت واقعی و حقیقت درونی معاویه و یارانش را آشکار کرد.

نقش هاشم بن عتبه در رابطه با «ناکثین»

در تعقیب این گروه (ناکثین= پیمان شکنان)، که سردمدارانش «طلحه و زبیر»، از مخالفین امام علی (ع) بودند، هاشم مأمور شد از منطقه «ذی قار» از طرف امام (ع) در بین راه مدینه تا بصره، نامه ای به کوفه ببرد و به والی آنجا برساند. هاشم به کوفه رفت و نامه را برای «ابوموسی اشعری» برد و از او خواست تا مردم را برای مقابله با ناکثین، آماده و بسیج کند. اما ابوموسی، نه تنها همکاری نکرد، بلکه او را تهدید به زندان و قتل نمود.
هاشم نیز، فورا اطلاعات را به استحضار امام علی بن ابیطالب (ع) رساند.

هاشم در جنگ صفین و شهادتش

امام علی (ع) قبل از جنگ صفین، می خواست که از طریق مکاتبه و پیام، معاویه را آرایه و او را از جنگ باز دارد. اما معاویه همیشه پایان پاسخش این بود: «شمشیر بین من و توست، تا آنکه ناتوان تر است هلاک شود.» در ماه صفر سال 36 ه.ق جنگ صفین شروع شد. هاشم مرقال در خط مقدم، رهبر سواره نظام و پیاده نظام سپاه علی (ع) در مقابل سپاه شام (معاویه) شد و در واقع، پرچم کل سپاه از طرف امام (ع) به دست او سپرده شد. در مرحله اول، عمرو بن عاص به تحریک معاویه برای دفع یورش های هاشم به میدان آمد و با او روبرو گشت، اما خیلی زود دریافت که تاب برابری با هاشم را ندارد، لذا ناکام به جانب خیمه های معاویه فرار کرد و بعد هم مورد تمسخر معاویه قرار گرفت، معاویه هم چون پرچم سپاه حق را به دست مرقال دید، وحشت کرد و این بار با تمام قوا، جنگاوران کار آزموده اش را همراه عبدالله پسر عمرو بن عاص به میدان جنگ فرستاد عبدالله هم با چهره شکست و زبونی به حالت فرار برگشت.
هاشم می غرید و می جنگید و هرگاه فرصتی پیدا می کرد برای یارانش خطبه می خواند تا به آنها بفهماند که با بصیرت کامل در راه امام زمانش جهاد کنند و با طاغوتیان بجنگند.
او پیش می تاخت و چنین رجز می خواند: «فرد یک چشمی که در صدد است تا جانش را خلاصی دهد و به سوی مرگ بشتابد همچون اسب شجاع و گرانقدری که نمی خواهد تن به جنگ دهد.»
او جنگ آزموده است و پیکار با هماوردانش را رها نمی کند. نه از دیه می ترسد و نه از قصاص و او را از مرگ، گریزی نیست.
ترس و وحشت بر سپاه معاویه حاکم شده بود و شامیان از هر طرف بر او می تاختند تا توانستند او را بالاخره محاصره کنند. یکی از آنها ضربه ای بر شکم او وارد کرد و آن را درید. هاشم در اوج شجاعت، مدتی یک دست بر جراحت خود گرفته و با دست دیگرش پرچم را افراشته داشت و پایداری می کرد. او بر خلاف موضع عمویش «سعد بن ابی وقاص» که از قاعدین بود. با اطمینان کامل در رکاب امام ایستاد تا شهید شد.
در همان میدان، پسرش «عبدالله» موضوع را فهمید و پرچم را از پدر گرفت و بر دشمنان تاخت و در آن حال یاران را به صبر و پایداری دعوت کرد و خطبه ای خواند و به مردم گفت: «به حقیقت که هاشم بنده ای از بندگان خدا بود که روزی هایشان معین شد و آثار و اعمالش ثبت شد و از این دنیا پرکشید، خدایش او را فرا خواند و او نیز اجابت نمود و خود را تسلیم کرد.» و بدینسان «هاشم بن عتبه مرقال» در آخرین روزهای جنگ به شهادت رسید.
باید گفت که این پسر، در اثنا پیکار، بر سپاه شام حمله کرد و عده ای را کشت و رشادتهایی از خود نشان داد و عاقبت او نیز شهید شده و به پدر بزرگوارش ملحق گشت.

هاشم بن عتبه در نگاه علی بن ابیطالب (ع)

علی (ع) در پایان جنگ، جسد هاشم و یارانش و قاریان قرآن را پیرامون هاشم دید، در حالی که با قطرات اشک، با آنها وداع و با اندوهی شدید، سوگوار شهادتشان بود چنین فرمود:
جزی الله خیرا عصبته اسلمیه *** صباح الوجوه صرعوا حول هاشم
خدا هاشم و یارانش را رحمت کند، مردانی که حق را شناختند و در راهش پیکار کردند و جان را نثارش ساختند.
پس از واقعه صفین، در شهادت استاندار مصر، محمد بن ابی بکر (یار جوان امام علی (ع)) که آن حضرت بسیار ناراحت و محزون شده و شدیدا اندوهگین بودند، مردم گفتند: «سخت بر محمد بی تابی می کنی؟»
حضرت فرمود: «چرا نکنم؟ او دست پرورده من و برادر پسرانم بود.» آنگاه شجاعت و شهامت هاشم و تیزهوشی او را ستود و فرمود: «به خدا سوگند می خواستم «مرقال، هاشم بن عتبه» را استاندار مصر کنم، اگر او والی مصر بود، میدان را برای «عمرو بن عاص»، باز نمی گذاشت و به مخالفین و طرفداران معاویه مجال نمی داد و اگر کشته می شد شمشیر در کف به شهادت می رسید. بدون اینکه قصد مذمت محمد بن ابی بکر را داشته باشم چرا که او نزد من محبوب و پرورش یافته خود من بود.»

منـابـع

کلیــد واژه هــا