قابل فهم کردن دریافتهای شهودی عامل جذابیت سخنان مولوی

با این که عقل و اندیشه مولوی در سطح خیلی بالا کار می کند و دریافت های شهودی خود را با الفاظ متداول تفهیم می کند، اما توانسته است احساس ها و دریافت های برین را در مفاهیم فهم انسان ها پیاده کند، مخصوصا در مثال ها و تشبیهات و داستان ها. بسیار مشکل است که انسان بالا برود و این قدر پایین را در نظر داشته باشد. خیلی مشکل است که در طبقه پانصدم راه برویم و احساس کنیم در طبقه اول چه می گذرد، چنان احساسی که گویی در طبقه اول راه می رویم؛ این کار هر کسی نیست. گاهی می بینیم مهم ترین مسائل را با عباراتی ساده در اختیار ما می گذارد واین ویژگی است که او دارد و دیگران ندارند، یا اگر دارند به اندازه او موفق نبوده اند.
حکمت این اضــداد را بــرهم بــبست *** ای قصــاب این گرد ران با گــردن است
(اگر بنا بود مولوی این همه مطالب والا و عمیق را درست به سبک کتاب های علمی و فلسفی بنویسد و از مثال ها و نظایر و تمثیلات بسیار معمولی میان مردم رایج است بهره نمی جست. قطعا سخنان او از مشکل ترین و عمیق ترین متون حکمی و عرفانی بود، اگر چه هم اکنون نیز با همین وضع فعلی، بدون استاد و اطلاع از معارف بسیار متنوع، قابل فهم نیست)
این که گفتیم عقل و اندیشه مولوی درسطحی خیلی بالا کار می کند، باید مورد توجه قرار بگیرد. اگر درست دقت کنیم، خواهیم دید فعالیت عقلانی در کتاب مثنوی و استدلال وی برای اثبات و نفی قضایایی که مطرح می کند، کمتر از اندیشه و تعقل حکما و فلاسفه معمولی نیست. شما نمی توانید در سراسر مثنوی ادعایی پیدا کنید که مولوی در صدد اثبات یا نفی آن برنیاید و نیازمند به استدلال باشد و تنها به طرح ادعا قناعت نماید. ازاین جا معلوم می شود که مولوی نه تنها مخالف اندیشه و تعقل و استدلال نیست، بلکه روش فکری و شهودی وی، به خوبی اثبات می کند که مولوی هرگز فاصله میان موقعیت ذهنی انسان را با آن قضیه که باید اثبات شود. در خلاء نمی گذارد. بلکه کوشش می کند ذهن انسانی با استدلال مناسب، آن فاصله را سپری کند. نهایت امر این که، با انواع استدلال برای اثبات و نفی قضایا گوناگون است. گاهی استدلال با روش منطق معمولی است، مانند:
لطف شیر و انگبین عکس دل است *** پس بـود دل جوهر و عالم عـرض
هــر خـوشی را آن خوش از دل حاصل است ***ســــــایــه دل کـــی بــود دل را غــرض
هم چنین، مانند:
بند بگسل باش آزاد ای پسر *** چند باشی بند سیم و بند زر
کوزه چشم حریصان پر نشد *** تـا صـدف قـانع نشد پـردر نشد
گربریزی بحر را در کوزه ای *** چند گنجد قسمت یک روزه ای
در ابیات مذکور، مولوی انسان ها را به آزادگی تشویق می کند. در حقیقت، ادعا را مطرح می کند که آزادی و آزادگی، مطلوب عالی شخصیت آدمی است. برای اثبات این ادعا دو دلیل می آورد:
دلیل اول: اگر ارتباط خود را به خواستنی های دنیا آزادانه برقرار نکنید، همواره تشنه و آزمند بوده و مانند جوینده سیراب شدن از آب شور خواهید بود، زیرا:
«مجعوئان لا یشبعان: طالب العلم و طالب الدنیا؛ دو گرسنه هستند که هرگز سیر نخواهند شد: جوینده علم و جوینده دنیا.»
دلیل دوم: اگر محاسبه کنید، خواهید دید شما ظرفیت و استعداد گیرندگی بسیار محدودی دارید، پس با ظرفیت یک کوزه آب چگونه می توانید دریایی را در یک کوزه جای بدهید؟
گاهی مولوی قضایایی را مطرح می کند که از قبیل قیاساتها معها است، یعنی آن قضایا دلیل خود را در بردارد. گاهی دیگر مانند کسی که می خواهد ماه را به کس دیگر که آن را نمی بیند نشان بدهد، انگشت خود را به آن طرف و این طرف برمی گرداند و می گوید مثلا یک متر بالاتر از شاخه آن درخت را نگاه کنید، گاهی قضایایی را مطرح می کند که نتایج آن ها در محتوای قضایا برای اشخاص هشیار مشاهده می شود:
بنابراین، کسانی که می گویند: مولوی با تعقل و استدلال سر و کار ندارد و به این بیت زیر استشهاد می کنند که:
پــای اســتدلالــیان چـــوبین بـــود *** پــای چــوبین سخت بی تــمکین بـــود
سخت دراشتباهند، زیرا اولا: مضمون خود این بیت، دو مقدمه ازشکل اول منطقی است که اگر نتیجه را از آن ها استخراج کنید، شکل اول کامل می شود: پای استدلالیان چوبین بود و هر پای چوبین بی تمکین بود، پس پای استدلالیان بی تمکین بود.
ثانیا: مقصود از انتقاد ازاستدلال درباره دریافت های شهودی و آن حقایقی است که تنها با عبادات و تصفیه باطن درک می شوند و این بیان در همه موارد مثنوی که مولوی از عقل جزیی انتقاد می کند، قابل تطبیق است. یعنی منظور او دخالت دادن عقل تجربه گرای و متکی به حواس و آزمایشگاه ها است که نمی توانند در حقایق فوق طبیعی وارد شود و انسان را با آن ها در ارتباط صحیح قرار بدهد، نه عقل سلیم و وجدان ناب شهودی و عقل کلی.

منـابـع

کلیــد واژه هــا