تبیین پیدایش مراتب عالم در رساله ابن سینا

در الرسالة النیروزیة که از رسائل رمزی ابن سینا است استاد فلسفه مشائی به طریقی که بسیار شبیه به روش شیعه و به خصوص اسماعیلیه است مراتب تکوین جهان را به حروف الفبای عربی تشبیه کرده است. (الرسالة النیروزیة در تسع رسائل، قاهره، 1908، ص 134-141) لکن ابن سینا کاملاً از روش تأویل اسماعیلیه پیروی نکرده است بلکه تغییراتی چند در دستگاه شمارش اسماعیلیه داده است تا آن را با افکار فلسفی خود منطبق سازد. (برای افکار اسماعیلیه درباره رابطه بین اعداد و حرف و اقانیم رجوع شود به گشایش و رهایش ناصرخسرو و مقدمه هانری کربن بر کشف المحجوب ابویعقوب سجستانی، تهران، 1328 ص11 زیر نویس 2).
در بدو امر او موودات را به چند دسته تقسیم کرده است: سلسله عقول مجرده یا ملائکه که کاملاً از ماده جدا و از کثرت و تغیر و تحول بری اند، عالم عقولی که به «ماده فلکی» بستگی دارد و باعث حرکت می شوند، طبیعت که شامل قوائی است که در اجسام ساری است و به عالم ماده مربوط است و منشأ هرگونه حرکت است و بالاخره عالم جسمانی.

تبیین رابطه مراتب عالم با علم جفر
پس از تقسیم بندی ابن سینا با پیروی از علم جفر رابطه ای بین سلسله مراتب جهانی و حروف الفبای عربی مطابق ترتیب زیر برقرار ساخته است:
الف – 1 - البارئ
ب – 2 - العقل
ج – 3 - النفس
د – 4 - الطبیعة
هـ - 5 - البارئ (بالاضافة)، (خالق عالم با نظر به نسبت او به موجودات دیگر)
و – 6 - العقل (بالاضافة)، (عقل با نظر به نسبت آن به موجودات دون آن)
ز – 7 - النفس (بالاضافة)، (نفس با نظر به نسبت آن به موجودات دون آن)
ح – 8 - الطبیعة (بالاضافة)، (طبیعت با نظر به نسبت آن به آنچه دون آن است)
ت – 9 - الهیولی، (جهان مادی که نسبتی با موجودات دیگری دون خود ندارد)
ی – 10 = 2 * 5 – الابداع، (طرح جهان در علم خداوند)
ک – 20 = 4 * 5 - التکوین، (طرح جهان که به عالم مخلوقات منتقل شده است)
ل – 30 = 6 * 5 - الامر، (امر حق تعالی)
م – 40 = 8 * 5 - الخلق، (جهان مخلوقات)
ن – 50 = م + ی - جنب دوگانه وجود، (نسبت آن به خلق و ابداع)
س – 60 = م + ک - نسبت دوگانه به خلق و تکوین، (کن)
ع – 70 = ل + م - الترتیب، (سلسله مراتب جهانی)
ص – 90 = ل + م + ک - نسبت سه گانه به امر و خلق و تکوین
ق – 100 = ی * 2 = ی + س - اشتمال الجملة فی الابداع، (اجتماع همه موجودات در علم الهی)
ر – 200 = ق * 2 - بازگشت همه چیز به مبداء که اصل و غایت همه موجودات است.
(تسع رسائل، ص 140-138)

مربع سحری
این جدول که سه اقنوم عقل و نفس و طبیعت را بر وجود خالق افزوده و به این نحو این حقایق چهارگانه را اصل عالم قرار داده است، سلسله مراتب وجود را با عدد نه خاتمه بخشیده است. ارقام جدول ابن سینا مربوط به مربع ذیل است که از چین به دیار اسلامی آمده و مربوط به مینگ تانگ چینی است. قصر امپراطور چین طبق این مربع ساخته شده بود و آن را اولین مربع سحری می نامند.
در دوران اسلامی این مربع برای بار اول در نوشته ها کیمیائی جابربن حیان درج شده و بعدها در آثار بسیاری از علما و حکما مانند غزالی و نیز نویسندگان اسماعیلی مانند احمدبن خیال دیده شده است. (طرح ابن سینا از این جهت به مربع درج در فوق که به نام مربع فرمات fermat نیز معروف است بستگی دارد که محدود به نه مرتبه مطابق با نه «حرف آدم» است و همه حروف دیگر از جمع و تکثیر نه «مرتبه اول» حاصل می شود. به زبانهای عربی و فارسی کتب و رسائل مربوط به علم حروف و اعداد که آن را قدما علم الوفق والاعداد می نامیدند زیاد است مانند شمس الآفاق فی علم الحروف والاوفاق، و بحر الوقوف فی علم الحروف و شمس المعارف الکبری به قلم شیخ احمد بونی و کنه المراد فی وفق الاعداد از یعقوب بن محمد طاووس.)
پس از درج این جدول شیخ الرئیس در الرسالة النیروزیة، به تفسیر و تأویل معانی حروف مقطوعه سوره شوری پرداخته است. گرچه روش ابن سینا در تأویل این حروف عین روش معمولی بین دانشمندان اسلامی نیست، کوشش او در این زمینه حائز اهمیت فراوان است.

اهداف شیخ در رساله نیروزیه
اولاً در این رساله شیخ سعی کرده است تا افکار فلسفه یونانی را با اصول حکمت شرقی و برخی علوم اسلامی که پایه و اساس آن در قرآن کریم است و کاملاً مربوط به زبان عربی است تلفیق دهد. ثانیاً با بکار بردن تشبیهات و تمثیلات الفبائی کوشیده است تا نمودار سازد چگونه همه چیز از مبداء واحد سرچشمه گرفته و به آن باز می گردد. وانگهی انطباق بین موجودات جهانی و حروف الفبای زبان عربی که زبان وحی اسلامی است زمینه ای است برای تحقیق درباره پدیده های جهان طبیعت به عنوان «حروف قرآن تکوینی» که در مقابل «قرآن تدوینی» قرار گرفته است، به این معنی که هر پدیده ای در این جهان آیه ای است که برای درک معنی باطنی آن باید به روش تأویل متوسل شد و همه علوم جهانشناسی را می توان «تأویلی از متن جهانی» خواند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا