مقایسه میان دستورات خدا با دستورات طبیب

مرزهای الهی شبیه مرزهایی است که طبیب برای بیمار مشخص می کند. کار طبیب صرفا جنبه ارشادی و راهنمایی دارد. اگر طبیب می گوید: تو به دلیل اینکه بیماری قند داری پس خربزه نخور، این به دلیل زیانی است که خربزه به حال تو دارد. اگر بخوری به خود ستم کرده ای، و الا به حال طبیب هیچ فرق نمی کند که تو بخوری یا نخوری.
اوامر الهی از یک نظر عینا همین طور است. متکلمین اصطلاحی دارند، می گویند: «الواجبات الشرعیه الطاف فی الواجبات العقلیه؛ چیزی را که شرع واجب کرده است یک لطف و یک راهنمایی است به چیزی که عقل آن را واجب می کند»، یعنی چیزی است که اگر خود عقل انسان هم آن را کشف کند واجب می کند. شارع راهنمایی می کند به چیزی که اگر عقل به آن برسد خود عقل هم کافی است. طبیب اگر به انسان می گوید: تو بیماری قند داری خربزه نخور، این چیزی است که تو خودت هم اگر معلومات طبیب را می داشتی نمی خوردی، یعنی عقل خودت هم حکم می کرد که نباید بخوری. ولی یک تفاوت میان امر خدا و امر طبیب هست و آن این است که طبیب فقط راهنماست و بس، او دیگر مقام مطاعیت ندارد، یعنی مریض مقامش نسبت به طبیب مقام عبد و مولی نیست. رابطه عبد و مولی حساب دیگری هم ایجاد می کند. فرض کنیم دستوری از طرف خدا هست که برای ما هیچ گونه مصلحتی ندارد. البته چنین امری وجود ندارد، ولی اگر ما فرض کنیم که خدا به ما امر کرده به چیزی که هیچ گونه مصلحتی برای ما ندارد، آیا باز عقل می گوید اطاعت امر خدا واجب است یا نه؟ اگر طبیب به ما دستوری می داد که ما یقین داشتیم این دستور هیچ فایده ای به حال ما ندارد ما نباید عمل کنیم، چون طبیب فقط راهنماست. اما اگر خدا امری کند و ما فرض کنیم که فرض امر غیرواقع است در آن هیچ گونه مصلحتی برای ما نیست، باز هم به حکم عقل واجب است، چرا؟ چون او خدای ماست و ما عبد هستیم. وظیفه عبد تسلیم در مقابل امر مولی است. و حتی ما ضمن اینکه می دانیم که هیچ دستور خدا خالی از مصلحت نیست، اگر دستور را رفتار کنیم، از نظر حالت روحی خود ما دو حالت ممکن است داشته باشد: یکی اینکه ما به این دستور عمل می کنیم به حکم مصلحتی که در این دستور هست، و دیگر اینکه ما به این دستور عمل می کنیم به حکم اینکه خدا دستور داده است، درست است، مصلحت هم دارد ولی من از آن جهت انجام می دهم که خدا دستور داده است. مثلا به ما گفته اند روزه بگیر، به ما گفته اند مشروب نخور. یقین دارم اینکه گفته اند مشروب نخور یا روزه بگیر، به خاطر مصلحت خودم بوده است، ولی من روزه می گیرم چون خدا امر کرده است، اگر مصلحت هم نمی داشت می گرفتم. مشروب نمی خورم چون خدا گفته نخور، اگر مفسده هم برایم نمی داشت نمی خوردم. این خیلی بالاتر از آن است.
امام علی (ع) می فرمود: اگر خدا به من دستور بدهد، چنانچه بهشت و جهنمی هم نمی داشت من عمل می کردم، چون خداست. (وقتی می گوید بهشت و جهنم، دیگر مصالح دنیا به طریق اولی مطرح نیست) اگر خدا به من امر کند و دستوری بدهد، نه به دنبال آن دنیا باشد و نه آخرت، برای من فرق نمی کند، عمل می کنم، چون او خداست و من بنده هستم، و لهذا ما یک سلسله دستورها داریم که مصلحت این دستورها تا حدودی مخفی است، و شاید هم تعمد بوده است در اینکه مخفی نگه داشته شود. این برای آن است که ما به هر دستوری که رسیدیم نگوییم: فلسفه اش چیست؟ من اول فلسفه اش را باید بفهمم بعد عمل کنم. تو اگر بخواهی اول فلسفه اش را بفهمی بعد عمل کنی، پس تو خدا را بندگی نمی کنی. طبیب هم وقتی چیزی بگوید و مصلحتش را بدانی عمل می کنی. بندگی آن وقت است که در عین اینکه من یقین دارم و می دانم خدا برای خودش دستور نمی دهد برای من دستور می دهد، ولی اطاعت من به خاطر آن مصلحت نیست. آن وقت خودپرستی می شود، اگر به خاطر امر او باشد می شود خداپرستی. سعی بین صفا و مروه چه فلسفه ای دارد؟ ما می دانیم خدا چون بدون فلسفه امر نمی کند فلسفه ای دارد، اما من این کار را انجام می دهم فقط چون خدا گفته است. از نظر عبودیت، این عمل کامل است، یعنی انسان امر خدا را از آن جهت اطاعت کند که امر اوست: من عبدم و او رب، عبد وظیفه اش این است (نه وظیفه به معنی تکلیف) یعنی دستور عقل و وجدانش این است که عبدی که همه چیز را از مولای خود دارد، هستی و سلامتش از اوست، همه وسایل زندگی اش از اوست، از آن هوایی که در آن نفس می کشد تا سایر نعمتها، بدون چون و چرا عمل کند.
حال اگر انسان امر طبیب را مخالفت کند، فقط همان یک ضرر را متحمل شده که آن مصلحت را از دست داده، اما اگر امر خدا را مخالفت کند دو چیز را از دست داده است: یکی اینکه آن مصلحت را از دست داده، و دیگر اینکه تمرد کرده است در مقابل حقیقتی که او استحقاق اطاعت دارد، به اصطلاح عبدی است که بر ضد فرمان مولای خودش طغیان کرده است. یک قسمت از عذابهای اخروی معلول حالت طغیان عبد است در مقابل مولای خودش. این است که قرآن می گوید: در این گونه موارد، هم عذاب دنیاست و هم عذاب آخرت، عذاب دنیاست به حکم آنکه شما به مصالح و مفاسد خودتان راهنمایی شدید و عمل نکردید، این عکس العمل طبیعی است و لایتخلف، و عذاب آخرت است به حکم اینکه شما به وظیفه عبودیت خودتان عمل نکردید. این است که بعد از عذاب دنیا که در دو سه آیه فرمود، می فرماید: «اعد الله لهم عذابا شدیدا؛ » (طلاق/ 10). فذاقت را به صورت ماضی گفت که گذشته ها را چشیدند و واقع شد، علاوه بر این، عذاب دردناکی هم در آینده برای آنها مهیاست.

منـابـع

کلیــد واژه هــا