حقوق متقابل مؤمنین نسبت به یکدیگر از نظر احادیث

انسان ها در جامعه نسبت به یکدیگر «وظایف متقابل» دارند و به تعبیرى دیگر، بر عهده خویش نسبت به افراد دیگر «حقوق متقابل» دارند. شناخت این حقوق و انجام آنها و مراعات دو جانبه، ضامن تصحیح روابط و سالم سازى معاشرت ها و زدودن کدورت ها و کاهش اختلاف ها و گله مندی هاست. در جامعه انسانى، جز با «مراعات» دیگران و حقوقشان، وضع رفتارى سامان نمى پذیرد. مثلا پدر و مادر نسبت به فرزندان و به عکس، وظایفى دارند. زن در برابر شوهر و شوهر در برابر زن، تعهداتى دارد. فرمانده و سرباز، نسبت به هم حقوق و وظایفى دارند. دو شریک با یکدیگر، کارفرما و کارگر، رئیس و مرئوس، معلم و شاگرد، همسایه با همسایه، مشاور و مشورت خواه، خویشاوندان و ارحام نسبت به هم، برادران و خواهران دینى نسبت به یکدیگر، مسلمان با مسلمان و ... نمونه هاى دیگرى از ارتباط هاى اجتماعى، هرکدام نسبت به هم محدوده و مجموعه اى از تکالیف را دارند که در آیین اسلام، به انجام آنها توصیه شده است.
این وظایف و تکالیف و حقوق اگر «شناخته» شود، به آنها «عمل» شود، عمل هم دو سویه و «متقابل» باشد، بسیارى از مشکلات، یا پیش نخواهد آمد، یا برطرف خواهد گشت. شبیه این در قوانین راهنمایى و رانندگى وجود دارد و رانندگان اگرآن آیین نامه ها را بدانند و به آنها عمل کنند و عمل هم به صورت متقابل و از سوى همه رانندگان باشد، نه یک جانبه و ناقص، طبیعى است که بسیارى از تصادفات و حوادث و ضایعات رانندگى پیش نخواهد آمد.

حقوق مسلمانى
جامع ترین متن حدیثى که به بیان این حقوق و وظایف متقابل پرداخته است، «رسالة الحقوق» از امام زین العابدین (ع) است که در کتاب هاى روایى (از جمله در تحف العقول و مکارم الاخلاق و ...) آمده است. حق برادر دینى، حق همسایه، حق خویشاوند، حق فرزند و اولاد و پدر و مادر، حق زن و شوهر، حق شاگرد و استاد، حق مولا و بنده، حق همنشین و دوست و شریک، حق والى و رعیت، حق مشیر و مستشیر از جمله حقوقى است که در آن حدیث ارزشمند بیان شده است. در جامعه اسلامى، مسلمان متعهد، خود را نسبت به برادران دینى مسئول احساس مى کند و تکالیفى بر عهده او است. طبعا هر مسلمانى باید این حق را بر گردن خویش احساس کند و آن گونه که یاد شد، مراعات و به کار بستن اینها طرفینى باید باشد، تا اثر خویش را بگذارد. این حقوق بسیار است، برخى از آنها که در احادیث اسلامى آمده است، عبارتند از:
1- اینکه مسلمان آنچه را براى خود دوست دارد، براى برادر دینى خودش هم بپسندد و آنچه را که براى خود نمى پسندد، براى دیگران هم نپسندد و روا نشمارد. این اولین و مهمترین حقى است که هر مسلمان بر گردن ما دارد و روایات بسیارى در این زمینه نقل شده است، حقى بسیار مهم، اما بسیار آسان و اندک! امام صادق (ع) به معلى بن خنیس در حدیثى که به برشمارى این حقوق پرداخته است، مى فرماید: «ایسر حق منها ان تحب له ما تحب لنفسک و تکره له ما تکره لنفسک؛ آنچه براى خود دوست مى دارى، براى او هم دوست بدارى و آنچه براى خویش ناخوشایند مى دانى، براى او هم ناخوشایند بدانى!» ... البته گفتن این سخن آسان است، اما عمل به آن بسى دشوار!
2- اینکه مسلمان، مسلمان دیگر را با دست و زبان نرنجاند.
خدا را بر آن بنده بخشایش است*** که خلق از وجودش در آسایش است و این از مهمترین اصول اخلاقى و معاشرتى اسلام و نشانه مسلمانى است. تا آنجا که رسول خدا (ص) فرموده است: «المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده؛ مسلمان کسى است که مسلمانان از زبان و دست او در سلامت و آسایش باشند.»
3- اینکه مسلمان در برابر مسلمان، متواضع باشد و از تکبر بپرهیزد.
4- حرف دیگران را درباره مؤمن و مسلمان نشنود و نپذیرد و به سخن چینی ها گوش ندهد و در پى خطاها و عیوب نباشد و اگر هم نقطه ضعفى از کسى شنید یا فهمید، آن را فاش نسازد و آبرویش را نبرد. کسى که در پى عیوب مسلمین باشد از نظر مسلمانى و دینى گرفتار سقوط است و از ولایت خدا بیرون رفته، در ولایت شیطان قرارمى گیرد. پیامبر اسلام (ص) فرمود: «یا معشر من اسلم بلسانه و لم یسلم بقلبه، لا تتبعوا عثرات المسلمین فانه من تتبع عثرات المسلمین تتبع الله عثرته و من تتبع الله عثرته یفضحه؛ اى گروه کسانى که به زبان مسلمان شده اید ولى دل ها مسلمان نشده است! در پى عیب ها و لغزش هاى مسلمانان نباشید، چرا که هر کس در پى شمارش و یافتن عیب هاى مسلمانان باشد، خدا هم پى جوى عیب او خواهد شد و هر که را که خدا در پى عیوبش افتد، رسوایش مى سازد.»
5- پرهیز از قهر کردن و قطع رابطه و اگر هم مفارقت و قطع ارتباط پیش آمد، آن را بیش از سه روز طول ندهد و فضیلت از آن کسى است که زودتر آشتى کند و در صلح کردن پیشگام و پیش قدم گردد. هر اندازه که این جدایى بیشتر شود، شیطان خوشحال تر مى گردد. در این زمینه هم احادیث بسیارى نقل شده است.
6- بى اجازه و سرزده وارد بر خانه برادر مؤمن نشود و اگر مى خواهد داخل خانه یا اتاق یا محل کار او بشود، قبلا اجازه بگیرد.
7- برخورد با افراد، با چهره اى گشاده و خندان و کدورت زدا و زدودن غم و اندوه از دل برادر ایمانى و ادخال سرور و شادمانى بر یک مسلمان که این کار، نزد خداوند، پاداشى عظیم دارد.
8- وفاى به عهد و عمل کردن به وعده و پرهیز از خلف وعده، یکى دیگر از حقوقى است که در روایات آمده و مسلمان در برابر مسلمان باید خود را به آن موظف بداند. به تعبیر امام سجاد (ع): «آن کس که وعده مى دهد و عمل نمى کند، منافق است» و رسول خدا (ص) فرمود: «من کان یؤمن بالله و الیوم الاخر فلیف اذا وعد؛ هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، هر گاه که وعده مى دهد، به آن وفا کند.»
9- انصاف در برخورد با مسلمانان، یعنى آن گونه که دوست دارد با خودش رفتار کنند و با او برخورد داشته باشند، خودش هم با دیگران همان گونه معاشرت کند. این فضیلت اخلاقى در احادیث، مایه عزت نزد خدا و نجات از آتش دوزخ در قیامت به شمار آمده است و در سخنى از امام صادق (ع)، به عنوان یکى از سخت ترین تکالیفى که خدا بر بندگانش مقرر کرده به حساب آمده و در کنار انصاف، مواسات و ذکر خداوند در همه حال بیان شده است.
10- احترام به بزرگترها و محبت و رفق نسبت به کوچکترها.
11- اصلاح میان افراد و آشتى دادن آنان، که این وصیت پیامبر اسلام در همه دوران ها و توصیه حضرت على (ع) در بستر شهادت و سفارش ائمه دیگر است و رسول خدا آن را به عنوان «افضل الصدقه» دانسته است و حتى دروغ مصلحتى براى زدودن اختلاف و ایجاد آشتى بین دو مسلمان مجاز شمرده شده است.
12- پوشاندن عیوب مسلمانان جهت حفظ آبروى آنان. به تعبیر رسول خدا (ص): «هر کس عیب پوش مسلمانى باشد، خداوند هم عیب او را در دنیا و آخرت مى پوشاند.»
13- پرهیز از حضور در جاهایى که سوءظن مسلمانان را بر مى انگیزد. پرهیز از مواضع تهمت، یک تکلیف است و چون ناپرهیزى از حضور در جاهایى که بدگمانى دیگران را سبب مى شود، موجب به گناه افتادن آنان مى شود، پس در مقابل مؤمنان وظیفه داریم که از این گونه حضورهاى شائبه دار و سوء ظن آور و مسئله ساز بپرهیزیم تا موجب به گناه افتادن دیگران نشویم.
14- رفع نیاز مؤمنان و تلاش در راه «قضاء حاجت» او و برطرف کردن مشکلاتش، یکى دیگر از «حقوق مسلمانى» است و در روایات، ثوابى بیش از نماز و روزه و حج و طواف براى آن بر شمرده شده است. بهره گیرى از مال و قدرت و آبرو و وجهه خویش، براى یارى یک مسلمان و برطرف کردن رنج و مشکل و گرفتارى او از عظیم ترین تکالیف ما در برابر برادران دینى است. تا توانى به جهان خدمت محتاجان کن *** به دمى یا درمى یا قلمى یا قدمى.
15- حفظ عرض و آبروى یک مسلمان در غیاب او و اگر کسى به یک مسلمان تهمتى زد، دفاع از او واجب است و اگر بتواند دفاع کند و تهمت را دفع کند ولى کوتاهى و سستى کند، به مقتضاى روایات، در گناه تهمت زنندگان شریک است. کسى نزد پیامبر اکرم (ص) از مسلمانى بدگویى کرد و به آبروى او متعرض شد. رسول خدا آن سخن را رد کرد و از او دفاع نمود، سپس فرمود: «من رد عن عرض اخیه کان له حجابا من النار؛ هر کس از آبرو و حیثیت برادر دینى اش دفاع کند، این دفاع در قیامت حجابى از آتش مى شود و او را حفظ مى کند».
16- سلام و مصافحه و معانقه. در روایات بى شمارى است که مسلمان وقتى به مسلمان دیگر مى رسد، سلام دهد، دست بدهد و مصافحه و معانقه کند، اگر او عطسه کرد، در پاسخ عطسه اش دعا کند و از خداوند براى او رحمت بطلبد.
17- عیادت، دیدار، تشییع جنازه، زیارت قبور، تسلیت و تعزیت به خانواده، دعا پس از فوت و ... اینها از جمله حقوقى است که بر عهده مسلمان است. اگر برادر دینى اش بیمار شد، به عیادت او برود. اگر از سفر آمد یا از حج برگشت، او را زیارت کند، یا کلا مسئله دید و بازدید و رفت و آمد با برادر دینى و اگر از دنیا رفت، در تشییع جنازه اش شرکت کند و براى تسلیت گویى به بستگان و فرزندان او، به خانه اش سرکشى کند، سر قبر او حاضر شود، دعا و فاتحه بخواند، پس از فوت، کارهاى صالح و شایسته به نیت و نیابت از برادر دینى انجام دهد و ثوابش را هدیه به روح او کند. حقوقى که یاد شد، نه همه حقوق، بلکه برخى از حقوق مسلمانى است که براى هر کدام احادیث فراوانى در منابع ما نقل شده است.
امام باقر (ع) فرمود: «از جمله حقوق مؤمن بر برادر دینى اش این است که: گرسنگى او را برطرف سازد، راز و عیب او را بپوشاند، رنج و اندوهش را برطرف سازد، قرض و بدهى او را بپردازد و هر گاه از دنیا رفت، جایگزین او در رسیدگى به وضع خانواده و فرزندانش باشد.» پیامبر اکرم (ص) فرمود: «مؤمن هفت حق بر گردن مؤمن دارد که از سوى خدا واجب شده است.
1- در پیش رو، احترامش کند.
2- در دل، محبت او را داشته باشد.
3- در مال خود، مواسات نسبت به او داشته باشد.
4- غیبت او را حرام شمارد.
5- هنگام بیمارى به عیادتش رود.
6- پس از مرگ، در تشییع جنازه او شرکت کند.
7- پس از فوت او، در باره اش جز خیر و نیکى نگوید.»
معلى بن خنیس گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم حق مؤمن بر مؤمن چیست؟ حضرت فرمود: «مى ترسم که بدانى و عمل نکنى و آنها را تباه سازى.» گفتم: «لا حول و لا قوة الا بالله» (یعنى ان شاءالله به یارى خدا عمل خواهم کرد). فرمود: «مؤمن بر گردن مؤمن هفت حق دارد که همه واجب است و اگر هر کدام را ضایع و تباه کند از ولایت خدا بیرون رفته و طاعت الهى را نافرمانى کرده است:
«اول»: اینکه آنچه براى خود دوست مى دارى براى او هم دوست بدارى و آنچه بر خود نمى پسندى براى او هم نپسندى.
«دوم»: اینکه با جان و مال و زبان و دست و پایت او را یارى کنى.
«سوم»: آنکه در پى جلب رضاى او باشى و او را به خشم نیاورى و دستورش را اطاعت کنى.
«چهارم»: آنکه براى او «چشم» و «راهنما» و «آینه» باشى (ان تکون عینه و دلیله و مرآته).
«پنجم»: آنکه چنین نشود که تو سیر باشى و او گرسنه، تو سیراب باشى و او تشنه، تو پوشیده باشى و او عریان!
«ششم»: آنکه اگر خادم یا همسرى دارى که کارهاى تو را انجام مى دهد و او بى همسر است، خدمتگزار خودت را بفرستى که لباسهایش را بشوید. برایش غذا بپزد و برایش جا بیندازد.
«هفتم»: آنکه قسم خوردن او را بپذیرى، دعوتش را قبول کنى، در بیمارى اش به عیادتش بروى، در مرگش براى تشییع جنازه حاضر شوى و اگر حاجت و نیازى دارد، در رفع آن نیاز بکوشى و نگذارى که او از تو درخواست کند (یعنى پیش از آنکه او درخواست کند، خودت به رفع مشکلش اقدام کنى). هر گاه چنین کردى (و به این وظایف عمل نمودى) ولایت تو به ولایت خدا متصل مى گردد».
مراعات این وظایف متقابل، جامعه اى آرمانى، با صفا و صمیمیت، همبسته و منسجم، عاطفى و نیرومند پدید مى آورد که از حرارت ایمان و شوق برخوردار است و آحاد و افراد، در سایه این مودت و صداقت و مراعات، به قدرتى استوار و مجموعه اى مستحکم و خلل ناپذیر تبدیل مى شوند و جامعه اسلامى به عزت و اقتدار مى رسد. حدیثى از امام صادق (ع) درباره اداى حق مؤمنان نقل شده که فرمود: «ما عبد الله بشى ء افضل من اداء حق المؤمن؛ خداوند، به چیزى برتر از اداى حق مؤمن، عبادت نشده است».

منـابـع

کلیــد واژه هــا