بررسی آیه بودن یا نبودن بسم الله

مفسران و علمای علوم قرآن معمولا در شمارش آیات سوره ها «بسم الله» را یکی از آیات سوره به حساب نیاوره اند جز در سوره حمد که تقریبا به اتفاق و اجماع همه فقهاء بسم الله جزء آن است، و لذا عدد آیات سوره «حمد» را «هفت آیه» شمرده اند که یکی از آنها بسم الله است. و نیز یکی از نامهای معروف این سوره السبع المثانی است («سبع» به خاطر آیات هفتگانه آن، و تعبیر به «مثانی» به خاطر اینکه این سوره به لحاظ اهمیتش دو بار بر پیغمبر اکرم (ص) نازل شده است) ولی به هر حال نوشتن «بسم الله» در تمام قرآنهای قدیم و جدید دلیل قاطعی بر جزئیت آن نسبت به هر سوره است.

از «عبدالله بن عمر» نقل شده است که وقتی نماز را آغاز می کرد بعد از تکبیر بسم الله الرحمن الرحیم می گفت.... و می گفت اگر بسم الله نخوانیم پس چرا در قرآن نوشته شده است؟!
«سیوطی» دانشمند معروف اهل سنت روایات زیادی در مورد جزء بودن بسم الله در سوره حمد، در جلد اول تفسیر «در المثنور» آورده است. روایات متعددی نیز از طرق اهل بیت و ائمه هدی در جزء بودن بسم الله نسبت به سوره حمد و سایر سوره های قرآن وارد شده است، و لذا اجماء و اتفاق علمای شیعه بر جزئیت آن در تمام  موارد است. به عنوان نمونه در حدیثی از طریق اهل سنت از «جابرین عبدالله» می خوانیم که می گوید: پیغمبر اکرم (ص) به او فرمود: «هنگامی که به نماز برمی خیزی چگونه قرائت نماز را می خوانی»، جابر می گوید: عرض کردم می گویم الحمد الله رب العالمین (و بسم الله را ترک می کنم) پیغمبر فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم را بگو» مخصوصا برای رفع هر گونه سوء تفاهم. پیامبر (ص) اصرار داشت که در بسیاری از نماز ها «بسم الله» را بلند بخواند.
عایشه می گوید: ان رسول الله (ص) کان یجهر ببسم الله الرحمن الرحیم، «رسول خدا همواره بسم الله را بلند می خواند».
در حدیث دیگری آمده است که یکی از یاران پیغمبر (ص) می گوید: من پشت سر آن حضرت نماز می خواندم او بسم الله را در نماز مغرب و عشا و صبح و نماز جمعه مخصوصا بلند می خواند.
جالب توجه اینکه در روایتی که بیهقی نقل کرده، می خوانیم: «معاویه» با مردم مدینه نماز می خواند، بسم الله الرحمن الرحیم را در اول سوره حمد تلاوت کرد، ولی در سوره بعد از آن نخواند و تکبیر نیز نگفت تا به رکوع رفت، هنگامی که سلام نماز را گفت، گروهی از مهاجرین از هر طرف به او اعتراف کردند و گفتند: "اسرقت الصلاه ام نسیت"؟ «آیا از نماز دزدیدی، یا فراموش کردی»؟! «و معاویه بعد از آن هر وقت نماز می خواند بسم الله را برای سوره بعد از حمد نیز قرائت می کرد.»

ولی با اینهمه جای تعجب است که گروهی از علمای سنت هنوز بسم الله را در نماز حتی در سوره حمد ترک می کنند، و یا آن را آهسته می خوانند! قابل توجه اینکه «فخررازی» در تفسیر خود شانزده دلیل برای اثبات این حقیقت که بسم الله الرحمن الرحیم جزئی از سوره حمد است بیان کرده که بسیاری از آنها روایاتی است که از پیغمبر اکرم (ص) می باشد.
مفسر معروف «آلوسی» در «روح البیان» هرچند این دلائل را زیر سوال برده ولی به هر حال تصریح می کند که بسم الله آیه مستقلی از قرآن است هر چند جز سوره حمد نیست! بنابراین در حقیقت او این مطلب را پذیرفته که بسم الله جزء قرآن است ولی معلوم نیست چرا اصرار دارد که آیه مستقلی باشد، و نه جزء سوره حمد؟

در هر صورت چیزی از این روشنتر نیست که «بسم الله» در تمام قرآنها در طول تاریخ اسلام، در آغاز همه سوره ها، جز سوره برائت، نوشته شده است، و این چیزی است که مسلما به دستور پیامبر خدا (ص) بوده، و نمی توان پذیرفت که پیامبر(ص) دستور داده باشد چیزی را که جزء قرآن نیست در لابلای آیات قرآن وارد کنند، بنابراین به هیچ بهانه ای نمی توانیم «بسم الله» را از سوره ها جدا کنیم که این نوعی تحریف قرآن است.

به همین دلیل امام باقر(ع) درباره اینگونه اشخاص می فرماید: "ســرفوا اکرم آیه فی کتاب الله: بسم الله الرحمن الرحیم"، «آنها با ارزشترین آیه قرآن «بسم الله الرحمان الرحیم» را سرقت کردند»!
و امام صادق (ع) می افزاید: "ما اهم قاتلهم الله عمدوا الی اعظم آیه فی کتاب الله فــزعموا آنها بدعه اذا اظهروها وهی بسم الله الرحمن الرحیم"، خداوند آنها را بکشد آنها به مخالفت با بزرگترین آیه قرآن برخاستند، و گمان کردند اگر آن را آشکار بگویند بدعت است، و آن بسم الله الرحمن الرحیم، و به همین جهت ائمه اهل بیت (ع) اصرار داشتند که مخصوصا بسم الله را در تمام نمازهای شب و روز، جهرا و با صدای بلند بخوانند، تا این بدعت زشت و شوم درهم شکسته شود.

کوتاه سخن اینکه: اهمیت «بسم الله» در میان آیات قرآن از آن روشنتر  است که نیاز به بحث داشته باشد، و به همین دلیل باید به آن اهمیت فراوان داد. متأسفانه بعضی از افراد بی سلیقه به خاطر اینکه مبادا نوشته های آنها به دست افراد بی وضو برسد، و یا زیر دست و پا، و یا کوچه و بازار بیفتد از نوشتن بسم الله در آغاز نامه ها و نوشته ها، خودداری می کنند، و یا به جای آن چند نقطه می گذارند، غافل از اینکه اگر این امور ایرادی داشته باشد حذف کردن بسم الله و سانسور کردن نام خدا ایرادش به مراتب بیشتر است. ما مأموریم بنویسیم، و در حفظ و احترام آن نیز بکوشیم، و اگر دیگران احترام لازم را رعایت نکنند ما مسئول کار آنها نیستیم و ما نباید بسم الله را به این بهانه حذف کنیم که ضررش بیشتر است. لذا در تواریخ آمده است نخستین بار که در اسلام سکه عمومی و مستقل زده شد در زمان «عبدالملک بن مروان» و به دستور امام باقر (ع) بود، در یک طرف آن سکه «لا اله الا الله» و درطرف دیگر «محمد رسول الله(ص)» نوشته شده بود، و روشن است که این سکه به دست هرکس می افتاد، حتی غیر مسلمانانی که در محیط اسلام زندگی داشتند، و هرگز این ملاحظات که مبادا هتک به این نامهای مقدس شود یا بدون وضو دست بر آن بگذارند مانع از ضرب سکه یا شعارهای زنده اسلامی نمی شد و نباید بشود.

منـابـع

کلیــد واژه هــا