تقسیم بندی رشته های ادبی در اسلام

مقصود از «رشته های ادبی» - یا ادبیات به معنای اعم – رشته هایی است که جزو علوم ادبی پایه (مثل نحو و صرف و معانی و....) به شمار نیست و به صورت آن علوم دارای موضوعات و مسائل کاملا خاص نیست، لیکن از شعب ادب و ادبیات محسوب است. این رشته ها را به صورتی که در زیر آورده می شود و ملاحظه خواهید نمود، می توان دسته بندی کرد:

الف- ادبیات قرآنی

مشهور است که حضرت امیرالمومنین (ع) به ابوالاسود دوئــلی آموخت تا علم نحو را وضع کند. برای اینکه مردم با فراگرفتن قواعد آن علم، قرآن را درست بخوانند. همینگونه وابستگی علم معانی به قرآن روشن است. بلکه هیچ علمی در اسلام نیست که به گونه ای با کتاب خدا را بطه نیابد و این امر تا بدانجاست که علوم چندی را می توان، در صورت قرآنی آنها، رشته هایی ویژه دانست، مانند:

الاهیات قرآنی

اخلاق قرآنی

فقه قرآنی ( آیات الاحکام)

علم النفس قرآنی

تاریخ قرآنی

فلسفة تاریخ قرآنی

امامت و سیاست قرآنی

طبیعیات قرآنی

معاد شناسی قرآنی

این رشته ها، در صورتی که از قرآن (و سنت و حدیث که شارح قرآنند) اقتباس شده باشند، و از علوم ترجمه شده چیزی در آنها راه نیافته باشد، صورتی ویژه دارند. هم از نظر مبادی، هم موضوعات، هم مسائل و هم غایات. و پیروان مکتب معارفی قرآن، همواره کوشیده اند تا این معارف را، خالی و خالص از دیگر فنون بشری وارد شده در اسلام. درک کنند و عرضه دارند، و روحیه علمی آنان متحقق به «تحقق قرآنی» باشد نه جز آن.

پس بنابراین اینکه علوم ادبی خاص نیز در رابطه با قرآن پدید آمده باشد، مقصود از «ادبیات قرآنی» چیست؟مقصود از «ادبیات قرآنی» علومی است که از مواد و مسائل ادبی وسیعی تشکیل یافته است و برای شناخت جوانب گوناگون کلام خدا. به دست متفکران و عالمان مسلمان، تبویب و تدوین شده است. این علوم بالغ بر 30 رشته است که در فهرستهای اسلامی، از جمله «کشف الظنون» آمده است، مانند:

علم مفردات القرآن                                   - شناخت واژه های قرآن

علم متشابهات القرآن                                - شناخت کلمات متشابه قرآن

علم دفع مطاعن القرآن                             - شناخت پاسخ اعتراضهای معاندان بر قرآن

علم غریب القرآن                                      - شناخت واژه های غیر مشهور قرآن

علم بدائع القرآن                                        - شناخت آرایشهای لفظی و معنوی قرآن

علم اعراب القرآن                                       - شناخت نحو و صرف قرآن

علم کتابه القرآن                                        - شناخت رسم الخط قرآن

علم اعجاز القرآن                                       - شناخت چگونگی معجزه بودن قرآن  

علم التجوید و قرائه القرآن                         - شناخت درست و نیکو خواندن قرآن
علم وقوف القرآن                                      - شناخت پایان جمله ها و انواع وقفهای قرآن

بدینگونه است که مجموعه «ادبیات قرآنی» تشکیل می شود. علوم یاد شده، از جمله سرشار است از انواع مسائل و موضوعات لغوی و دستوری و بلاغی، نیز، دو نوع دیگر از ادبیات می توان در مورد قرآن کریم ذکر کرد:

ادبیات تفسیری

ادبیات ترجمه

ادبیات تفسیری- تفاسیر قرآن کریم نیز مبتنی است بر انواع مسائل و موضوعات علمی و ادبی، لیکن از این میان رشته ای را می توان متمایز کرد به نام «ادبیات تفسیری» که  مشتمل خواهد بود بر زمینه ادبی ویژه ای که در تفسیر هایی مانند «تبیان» شیخ طوسی و «کشاف» زمخشری به چشم می خورد، یا زمینه عمومی ادبی در دیگر تفاسیر. 

ادبیات ترجمه- مقصود از ادبیات ترجمه، در مورد قرآن کریم، چگونگی ویژه ای است که در ترجمه های ادیبانه قرآن به چشم می خورد، یعنی سبک خاص ترجمه، از نظر اسلوب بیان، گزینش واژه، صور تعبیر و امثال آن. برای نمونه در این باره، در زبان فارسی می توان نوبت اولی از تفسیر «کشف الاسرار» میبدی (اوایل قرن ششم) را نام برد. جالب است یاد شود که ترجمه ای آهنگین و موزون نیز از قرآن کریم به زبان فارسی صورت گرفته است، چنانکه تفسیر منظوم به فارسی نیز پدید آمده است.

از نظر زمینه های ادبی دیگر، کارهایی درباره قرآن کریم شده است که به حوزه ادبیات قرآنی افزوده می شود مانند فرهنگنامه های قرآن ( فرهنگ لغات، اعلام)، قصص  قرآن، فهرستهای موضوعی قرآن، کشف الآیات ها، تواریخ قرآن، نسخه شناسی قرآن، خطوط قرآنی، فهرست تألیفات و کارهای مربوط به قرآن، انواع تفاسیر قرآن، انواع ترجمه های قرآن و تعداد زبانهایی که قرآن به آنها گردانیده شده است.

ب-  ادبیات حدیثی

مقصود از ادیبات حدیثی، رشته های تحقیقی است متضمن مسائل ادبی و لغوی و.... که وابسته به فهم و شناخت حدیث نبوی و احادیث دیگر پدید آمده است. رشته های علمی که پیرامون حدیث پدید آمده است بسیار است. از آن میان، چند رشته جنبه ادبی دارد و شامل تحقیقات ادبی است مانند:

علم فقه الحدیث                                      - شناخت اجتهادی مفهوم حدیث

علم غریب الحدیث                                   - شناخت واژه های غیر مشهور حدیث

علم مصللح الحدیث                                  - شناخت اصطلاحات علم حدیث

علم اسماء رجال الحدیث                           - شناخت نامهای راویان حدیث

علم شرح الحدیث                                      - شناخت گزارش و شرح حدیث

و در همین مقوله جای دارد گزیده های حدیثی ( اربعین ها و جز آنها)، و فهرستهای موضوعی، و فهرستهای واژه ای حدیثی، مانند:  

مجمع البحرین                               - شیخ فخرالدین طریحی

سفینة البحار                                   - شیخ عباس قمی

المعجم المفهرس                           - هفت تن از مستشرقان

مفتاح الوسایل                                - دکتر سید جواد مصطفوی خراسانی

مفتاح الکتب الاربعه                        - سید محمود موسوی دهسرخی

ترجمه حدیث- ترجمه هایی که از احادیث شده است خود باب بزرگی است در حوزه ادبیات حدیثی، بویژه ترجمه های زیبای فارسی قدیم، چه در ضمن کتابها و متون، و چه بصورت مستقل، مانند: شرح شهاب الاخبار قضاعی. در اینجا یاد می کنیم که دربارة «حدیث نبوی» و دیگر «احادیث» کارهای علمی و ادبی بسیاری شده است که باید موضوع تحقیقی مستقل قرار گیرد.

ج- ادبیات «نهج البلاغه»

مجموعه کارهایی که پیرامون نهج البلاغه شده است نیز ادبیات خاصی را پدید می آورد که می توانیم آن را «ادبیات نهج البلاغه» بخوانیم. این مجموعه را زیر این عنوانها یاد می کنیم:

1- شناخت انواع شروح «نهج البلاغه»

2- تعلیقات بر «نهج البلاغه»

3- مستدرکات «نهج البلاغه»

4- احوال راویان حافظان «نهج البلاغه»

5- مآخذ و مدارک «نهج البلاغه»

6- فهرستهای موضوعی «نهج البلاغه»

7- فهرستهای واژه ای «نهج البلاغه»

8-نسخه شناسی «نهج البلاغه»

9- ترجمه های «نهج البلاغه»

10-کلمات قصار از «نهج البلاغه»

11- ترجمه کلمات قصار به نظم و نثر، به فارسی و دیگر زبانها.

12- گزیده های «نهج البلاغه»

13- تأثیر «نهج البلاغه» در الاهیات اسلامی

14- تأثیر «نهج البلاغه» در سیاسیات اسلامی

15- تأثیر «نهج البلاغه» در تربیت و اخلاق اسلامی

16- تأثیر «نهج البلاغه» در خطیبان اسلامی

17- تأثیر «نهج البلاغه»، در نویسندگان اسلامی

18- طبیعیات و جهان شناسی «نهج البلاغه»

19- کتابها و مقالات تحقیقی پیرامون «نهج البلاغه»

20- زیستنامه های گرد آوردنده «نهج البلاغه».

مجموعه موضوعات یاد شده، و بحث درباره آنها، و هم تحقیق در کار شارحان و شناخت روشهای آنان ( که هریک در شرح خویش چه روشی داشته اند: ادبی، کلامی، تاریخی و.....) و شناخت روشهای مترجمان و نقد ترجمه های منحط کتاب و....این موضوعات از جمله شامل مسائلی است ادبی فراگیرنده حوزه ای که نوعی ادبیات بر آن حاکم است. ما از این حوزه ادبی خاص به «ادبیات نهج البلاغه» تعبیر کرده ایم.

د- ادبیات علوم

در علوم اسلامی- اعم از نظری و عقلی و نقلی و طبیعی و ریاضی و... –  یک رشته مسائل و تحقیقات ادبی وجود دارد مانند مباحث الفاظ در «علم اصول»، و مباحث الفاظ در «علم منطق»، و مباحث لغوی و واژه ای در «علم نجوم» و «علم طب» و «داروشناسی» و «جانورشناسی» و «گیاهشناسی» و «جغرافیا» و...

تحقیق در مجموعه واژگانی این علوم و اصطلاحات آنها و کتابهایی که در آن رشته ها تألیف شده است، ادبیات ویژه ای را پدید می آورد. بخصوص در مواردی که مواد ادبی در آن رشته فراوان تر باشد مانند جغرافیای اسلامی که چه بسیار اشعار و حکایات و امثال در باب شهرها و آبادیها آمده است. بدینگونه می نگریم که علوم نیز حوزه ادبی ویژه ای دارند و داخل در همین حوزه است. منظومه های علمی که اکنون بدانها اشاره می کنیم:

هـ - منظومه های علمی

یکی دیگر از کارهایی که در قلمرو ادبیات علوم اسلامی انجام یافته است، به نظم درآوردن علوم است بوسیله عالمانی که ذوق شعر نیز داشته اند، یا ادبیاتی که از قواعد علمی که به نظم در آورده اند بخوبی آگاه بوده اند. این منظومه ها بصورت قصیده، قطعه و ارجوزه ( مثنوی در بحر رجز) سروده شده است، در علمهای صرف، نحو، لغت، معانی، بیان، بدیع، خط، فقه، اصول، فرائض، تاریخ، جغرافیا، تعبیر رویا، علم البحر ( دریا شناسی)، درایه، رجال، طب، نجوم، احکام، رمل، جفر،علم اسماء، تجوید، قرائت، منطق، کلام، فلسفه، تفسیر و...

پیداست که ساختن منظومه های علمی کارهایی لطیف است و در آن موارد که استادانه ساخته شده است هم بسی دلکش است و هم برای از بر کردن قواعد کمک بسزایی است. منظومه های علمی بسیار است و حتی فهرست آنها به مجلدی بزرگ برمی آید، فهرستی که با تتبع در آثار مسلمین، چه خطی و چه چاپی، و با گشتن در فهرستها و کتابها تهیه شود. از آثار معروف منظومه های علمی در اسلام می توان بعنوان چند نمونه، اینها را نام برد:

قصیده عینیه ابن سینا، در فلسفه (معرفه النفس).

قصیده شاطبیه، در علم قرائت و تجوید

قصیده حائیه سهروردی، در عرفان و سلوک اشراقی

قصیده تائیه ابن فارض، در مراحل عرفانی

قصیده ابومحمد مرتضی شهرزوری، در اصطلاحات تصوف.

قصیده ابن حاجب، در مونثات سماعی.

ارجوزة ابن داوود حلی، در علم کلام و عقاید (امامت).

ارجوزة (الفیه) ابن مالک اندلسی، در علم نحو وصرف.

ارجوزة (عقود الجمان) سیوطی، در علم معانی و بیان و بدیع.

ارجوزة (الفیه) زین الدین عراقی، در اصطلاحات علم حدیث.

ارجوزة علامه بحر العلوم، در علم رجال.

ارجوزة (منظومة) سبزواری، در منطق و اللهیات و طبیعیات و اخلاق.

ارجوزة(غایة الحکیم) شیخ محمد حسین اصفهانی ( کمپانی)، در فلسفه.

ارجوزة (سبیکه الذهب) علامه سمنانی، در علم اصول فقه.

در اینجا لازم است اشاره کنیم به «قصاید بدیعیه» یعنی رشته قصایدی که در رابطه با «علم بدیع» و صنایع آن از سویی، و «اعتقادات اسلامی» (حقایق احوال و معجزات و مدایح نبوی و اهمیت قرآن کریم) از سویی دیگر، که توسط ادیبان بزرگ اسلامی، ساخته شده است. این قصاید، از نظر کاربرد فن و ابداع، در فرهنگ ادبی علوم اسلامی، جایی ویژه دارند و از حوزه ذوقی خاصی مایه گرفته اند که در جای خود در خور توجه بسیار است. یک رشته تألیفات نیز، در شرح و گزارش این قصاید، نوشته شده است که از نظر لطافت سبک و غنای محتوی و نقد تطبیقی، مجموعه بدیعی را پدید آورده است، مانند:

النتائج الالهیه                              - شرح بدیعیه صفی الدین حلی

طرازالحله                                  - شرح بدیعیه ابن جابر اندلسی

خزانة الادب                                - شرح بدیعیه ابن حجت حموی

شرح الفتح المبین                       - شرح بدیعیه عایشه باعونی

انوار الربیع                                 - شرح بدیعیه سید علیخان مدنی شیرازی

و- ادبیات تألیف و تصنیف

در شعبه های گوناگون تألیفات اسلامی، روشهایی اتخاذ و عمل شده است که پژوهش در این تألیفات، برای شناخت این روشها ما را با مسائل بسیاری آشنا می کند. می توان این روشها و مسائل مربوط به آنها را زیر عنوان کلی «ادبیات تألیف و تصنیف» جای داد. در مثل، سفرنامه نویسی در اسلام، خود رشته ای با فرهنگ و ادبیاتی ویژه است که می تواند مورد تحقیق مستقل قرار گیرد، و انواع سفرنامه ها و سبکهای آن و ارتباط آنها با علوم و علوم ادبی رسیدگی شود. همینطور دیگر رشته های تألیف در اسلام، از قبیل شرح نویسی و انواع آن، حاشیه نویسی، نقد نویسی و... این مجموعه شامل دستگاه خاصی است که آن را «ادبیات تألیف و تصنیف» می نامیم از قبیل:

ادبیات ( آداب و روش ) سفرنامه نویسی- که یاد شد.

ادبیات مقاله نویسی

ادبیات شرح نویسی

ادبیات تعلیقه نویسی

ادبیات نقد نویسی

ادبیات شرح نویسی بویژه دارای حوزه غنی و گسترده ای است، یعنی شناخت روش علمای اسلام در نوشتن شروح بسیاری که در طول قرون اسلامی بر متون گوناگون نوشته اند، و نشان دادن روشهای آنان.

منـابـع

کلیــد واژه هــا