ضبط کنندگان اعمال انسان در آیات قرآن

بنابر آنچه که از قرآن و روایات استفاده می شود، موضوع ضبط اعمال انسان از طرق گوناگون انجام می شود و دستگاه های «ضبط عمل» در حول وحوش آدمیزاده ی مسکین فراوانند که از کوچک و بزرگ اعمال زشت و زیبای وی فروگذار نمی کنند. از نهانترین جنبش مغزی و خواطر قلبی اش گرفته تا کوچکترین گردش مردمک چشم و حرکت لبش را با دقت تمام تحت نظر آورده و در صحائف مخصوص «عمل» نگه می دارند، آنگاه همه را روز قیامت در معرض دید انسان قرار داده و از آنچه که گفته و کرده و اندیشیده است باخبرش می سازند.

ضبط کنندگان «عمل» کیانند؟

1- فرشتگان:

قرآن کریم  از جمله حفاظ و ضبط کنندگان اعمال آدمیان را نشان می دهد که فرشتگان، یعنی موجودات پاک مصون از خطا و پنهان از دیده ی انسان می باشند که از ظاهر و باطن اعمال آدمی باخبرند، چنانکه می فرماید: «و إن علیکم لحافظین*  کراما کاتبین * یعلمون ما تفعلون» (انفظار/12-10)، «محققا بر شما نگهبانانی هستند بزرگوار که نویسندگان ]اعمال شما[ می باشند، می دانند آنچه می کنید». این نویسندگان حافظ، از جمله ی «یعلمون ما تفعلون» فهمیده می شود، عالم به نیات درونی انسان نیر می باشند، زیرا علم به «فعل» از لحاظ طاعت و عصیان وقتی صادق است که علم به «نیت» فاعل نیز که منشأ پیدایش فعل است تحقق پیدا کند و هم می فرماید: «اذ یتلقی المتلقیان عن الیمین و عن الشمال قعید* ما یلفظ من قول الا لدیه رقیب عتید» (ق/18-17)، «چون دو فرا گیرنده که از جانب راست و چپ] انسان[ نشسته اند ]اعمال وی را[ فرا می گیرند. هیچ سخنی نگوید ]انسان[ مگر اینکه در نزد او نگهبانی آماده و حاضر است». در آیه ی دیگر می فرماید: «ام یحسبون انا الا نسمع سرهم و نجواهم بلی و رسلنا لدیهم یکتبون» (زخرف/80)، «یا می پندارند که ما، راز و نهانشان را نمی شنویم؟ آری ]می شنویم[ و فرستادگان ما] فرشتگان[ نزد آنانند ]آنچه با یکدیگر راز می گویند و در دل پنهان می کنند، همه را رسولان ما[ می نویسند». در تفسیر آیه ی: «إن قرآن الفجر کان مشهودا» (اسرا/78)، «به حقیقت که قرآن فجر ]نماز صبح[ مشهود ]هر دو گروه از فرشتگان روز و شب[ می باشد». روایات از طریقین (شیعه و سنی) مستفیضا رسیده است که نویسندگان اعمال روز از فرشتگان، موقع فرا رسیدن شب بالا می روند و نویسندگان اعمال شب پایین می آیند و هنگام طلوع فجر، اینان صعود کرده و آنان نازل می شوند.

2- کتاب یا «نامه ی عمل»:

در آیات بسیاری از قرآن کریم اسم «کتاب» و «کتابت» در موضوع «حفظ عمل» به میان آمده است و با کمال وضوح، این حقیقت را نشان می دهد که برای نگهداری اعمال انسان، دستگاه ضبط مخصوص برقرار است و هرگونه عمل از کوچک و بزرگ، آشکار و نهان، در آن ثبت می شود و روز قیامت در موقف حساب، عین آن دستگاه که فعلا ما از ماهیت و کیفیت آن بی اطلاعیم به کار افتاده و در برابر انسان گشوده می گردد و او را از ریز و درشت اعمالش با خبر می سازد و قرآن کریم از آن دستگاه ضبط عمل تعبیر به « کتاب » می فرماید: «و وضع الکتاب فتری المجرمین مشفقین مما ویقولون یا ویلتنا  ما لهذا الکتاب لایغادر صغیره ولاکبیره الا احصاها» (کهف/49)، «کتاب، نهاده شود ]در دست انسان[ پس گنهکاران را ببینی که از آنچه در آن ]کتاب[ است ترسان و هراسانند و می گویند: ای وای بر ما، این چگونه کتابی است که از کوچک و بزرگ اعمال ما فروگذار نکرده و همه را جمع و احصاء نموده است»، و هم می فرماید: «و نخرج له یوم القیامه کتابا یلقاه منشورا» (اسراء /13)، «بیرون می آوریم برای او در روز قیامت کتابی را که باز و گشاده اش می بیند»، و آیه ی دیگر: «هذا کتابنا ینطق علیکم بالحق انا کنا نستنسخ ما کنتم تعملون» (جاثیه/29)، «این کتاب ضبط ماست که بر شما گواهی به حق می دهد، چه آنکه ما آنچه را که شما ]در دنیا[ انجام می دادید استنساخ می نمودیم و از آن نسخه می گرفتیم».

3- کارآگاهان «آفاقی» یا خبر گیران خارج از وجود انسان

از قرآن و روایات استفاده می شود علاوه بر «فرشتگان» و «نامه ی عمل»، خداوند حکیم محافظان دیگری نیز از سایر موجودات جهان بر ما گماشته و آنها را «رقیب» و شاهد اعمال ما قرار داده است که در دنیا  قیام به ضبط و در آخرت اداء شهادت می نمایند. از جمله همین «زمین» که ما روی آن زندگی می کنیم مراقب اعمال ماست و روزی در مقام خبرگزاری برآمده و پرده از روی اسرار ما خواهد برداشت: «اذا زلزلت الارض زلزلها.... یومئذ تحدث اخبارها» (زلزال/4-1)، آنگاه که زمین به شدیدترین لرزشش لرزانده شود... در آن روز، زمین خبرهای خود را باز گوید». از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم منقول است که ضمن حدیثی می فرمایند: «خدا را بر هریک از بندگان، پاسبانانی است از جمیع مخلوقاتش و فرشتگان که از پیش رو و پشت سر محافظ  او می باشند از حوادث و تمام آنچه را که از وی صادر می شود از گفتارها وکردارها و نگاه ها ضبط می کنند. نقاط زمین روزها و شب ها و ماه ها، همه شاهد خدا بر انسانند که به زیان و یا به سود او گواهی خواهند داد». امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هنگامی که روز فرا می رسد می گوید: ای فرزند آدم در این روزت کار نیک انجام ده که من روز قیامت در پیشگاه پروردگارت شاهد کار تو خواهم بود، چه آنکه من در گذشته با تو نبودم، پس از این نیز نخواهم بود. همچنین شب وقتی رسید این چنین ندایی سر می دهد». از امام صادق علیه السلام ضمن روایتی رسیده است: «در مساجد، در نقاط مختلفی نماز بخوانید، زیرا هر نقطه ای در روز قیامت برای نمازگزار در آن شهادت می دهد».

4- اعضاء و جوارج انسان

طبیعی ترین مخبر صادق و گویاترین شاهد عادل برای نشان دادن اعمال انسان در روز قیامت،  همانا اعضاء و جوارح خود انسان است که آیات عدیده ای از قرآن کریم و احادیث کثیره ای از رسول خدا و ائمه ی هدی علیهم السلام این حقیقت را با وضوح تمام اعلام فرموده اند: «بل الانسان علی نفسه بصیره»(قیامت/14). کلمه ی «بصیره» از حیث معنی دارای احتمالات عدیده است:

1. به معنای «رویت قلبی و ادراک باطنی. بنابراین «مضاف» در تقدیر است یعنی «ذوبصیره» که معنی چنین می شود: انسان، نسبت به خودش صاحب بینایی و دارای بصیرت است.

2. به تقدیر موصوف که: «عین بصیره» یعنی انسان بر خودش چشمی بینا دارد و جاسوسی آگاه است یا «حجة بصیره» بنابراین که «بصیره» به معنای «بینه» باشد، یعنی انسان نسبت به اعمال خودش شاهد یا دلیلی آشکار است.

3- «تاء» علامت مبالغه است، مانند: «رجل علامه و نسابه» یعنی انسان بر اعمال خودش شدیدا واقف و دقیقا آگاه است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا