قدمت تشکیل کتابخانه در کشورهای اسلامی

یکی از وظایف مهم حکومت اسلامی در رابطه با مساله آموزش و پرورش تشکیل کتابخانه عمومی است، چرا که بسیاری از مردم قدرت تهیه کتابهای متعدد را ندارند  درحالی که خواهان علم هستند، و به فرض که توانایی داشته باشند، ضرورتی ندارد که سرمایه های عظیمی در هر خانه ای معطل بماند، چه بهتر که به صورت کتابخانه های عمومی درآید که هم صرفه جویی فراوانی در هزینه ها بشود، و هم عموم مردم از هر قشر و هر طبقه اعم از فقیر و غنی و متوسط و کوچک و بزرگ دسترسی به انواع کتابهای دینی و علمی و ادبی و تاریخی و سیاسی داشته باشند. این فلسفه تشکیل کتاب و کتابخانه از قدیمترین ایام برای انسانها شناخته شده بوده است، و به همین دلیل از هزاران سال پیش کتابخانه ها در نقاط مختلف جهان تشکیل یافت هر چند بعضی بسیار ساده و ابتدایی بود. در محیطهای اسلامی به خاطر تاکید زیادی که اسلام روی مساله علم و دانش داشته و دارد، از قرون دوم هجری کتابخانه های عظیم و پرشکوهی تاسیس شد که مورخان غیر مسلمان، اعجاب خود را از این کتابخانه ها پنهان نمی کنند.

جرجی زیدان مورخ معروف مسیحی بحث مشروحی درباره کتابخانه های بغداد، اندلس، مصر و سایر نقاط آورده است که بیانگر شکوفایی علمی عظیم مسلمین در قرون نخستین اسلام است. از جمله کتابخانه های مهمی که نام می برد، کتابخانه بیت الحکمه در بغداد است که به احتمال قوی، هارون الرشید موسس آن بود، و تمام کتابهایی که در علم طب و علوم دیگر، و همچنین علوم اسلامی تدوین یافته بود، در آنجا گردآوری کرد. بسیاری از شخصیتهای بغداد، کتابخانه های دیگری به پیروی از بیت الحکمه تاسیس کردند و هزاران کتاب در آنها نیز گردآوری شد.

مامون از پیشگامان در تاسیس کتابخانه در کشورهای اسلامی بود، و از کسانی که به او در این امر اقتدا کردند بعضی از حاکمان اندلس بودند، از جمله  المستنصر بالله بود که در قرن چهارم هجری بسیار به این مساله اهمیت می داد، او در شهر قرطبه کتابخانه ای تاسیس کرد که از تمام دنیا کتابهایی را در آن گردآوری نمود، او گروهی از تجار را با سرمایه کلان مامور ساخته بود که در اطراف جهان گردش کنند و کتب علمی را جمع آوری نمایند. بعضی عدد کتابهای این کتابخانه را چهار صد هزار مجلد برآورد کرده اند. این عدد با توجه به اینکه تمام کتابها در آن زمان خطی بود و برای نوشتن یک کتاب هفته ها یا ماهها و سالها لازم بود قلمزنی شود، بسیار عظیم و قابل توجه است. بسیاری از سران «اندلس» به پیروی او کتابخانه هایی در سایر بلاد این کشور تاسیس کردند. حتی گفته می شود تنها در «قرناطه» هفتاد کتابخانه عمومی بود و اینها همه به خاطر آن بود که از سوی مردم علاقه به کتاب شدیدا ابراز می شد، تا آنجا که جمع آوری کتاب، و تشکیل کتابخانه، از نشانه های عظمت و شخصیت محسوب می شد، حتی روسایی که از خواندن و نوشتن بی بهره بودند سعی داشتند کتابخانه قابل ملاحظه ای در خانه خود تاسیس کنند!

در عصر «فاطمیون مصر» نیز کتابخانه های بزرگی تاسیس شد که بعضی از آنها را «خزانه الکتب» می دانستند، و اموال سرشاری در جمع آوری انواع کتابها صرف می کردند، و گاه از یک کتاب نسخه های زیادی به خطوط مختلف و با تزیینات گوناگون جمع آوری می شد، تا آنجا که نوشته اند در کتابخانه ای که «یعقوب بن کلس» آن را تاسیس کرد 3400 نسخه مختلف «قرآن مجید» و 1200 نسخه از «تاریخ طبری» وجود داشت، و مجموعه کتابهای آن کتابخانه را یک میلیون و ششصد هزار کتاب نوشته اند که تنها 6500 نسخه آن کتب ستاره شناسی و هندسه و فلسفه بود.

ویل دورانت در «کتاب تاریخ تمدن» خود می نویسد: «کتابخانه خلفای فاطمی صدها کتاب مزین به نقاشی، از جمله 2400 قرآن داشته است، کتابخانه خلیفه در قاهره در دوران «الحاکم بامرالله» یکصد هزار و در دوران «المستنصر» دویست هزار کتاب داشت. هرگاه این اعداد را با تعداد مجلدات کتابخانه های کنونی در بسیاری از شهرها مقایسه کنیم، تفاوت آشکاری در میان آنها می بینیم با اینکه امروز مساله کثرت کتاب با توجه به اختراع صنعت چاپ و پیشرفت فوق العاده آن مساله بسیار ساده ای است، در حالی که در گذشته که تنها کتابهای خطی وجود داشت این اعداد و ارقام فوق العاده مهم بود، این سخن را با جمله دیگری از مورخ مشهور ویل دورانت پایان می دهیم: «در غالب مسجدها کتابخانه ای بود، در بیشتر شهرها نیز کتابخانه های عمومی بود که تعداد زیادی کتاب داشت و درهای آن به روی طالبان علم گشوده بود... تنها فهرست کتابهای موجود در کتابخانه های عمومی «ری»، ده جلد قطور شده بود! کتابخانه «بصره» به دانشورانی که در آنجا مطالعه می کردند، مقرری و اعانه هایی می داد!

«یاقوت حموی» جغرافی دان معروف، سه سال در کتابخانه مرو و خوارزم به جمع آوری اطلاعات برای کتاب «معجم البلدان» اشتغال داشت، هنگامی که مغولان «بغداد» را ویران کردند، سی وشش کتابخانه عمومی در آنجا بود و این غیر از تعداد بی شمار کتابخانه های خصوصی بود، زیرا رسم بود هریک از ثروتمندان مقدار زیادی کتاب داشته باشند!

«امیر بخاری» یک طبیب معروف را به دربار خود دعوت کرد، او نپذیرفت و گفت چهار صد شتر! برای حمل کتابهای خود لازم دارد. وقتی «واقدی» در گذشت ششصد صندوق کتاب به جای گذاشت که برای برداشتن هر صندوق دو مرد لازم بود! بعضی از بزرگان مانند «صاحب بن عباد» به قدر همه کتابخانه های اروپا کتاب داشتند. در هیچ یک از کشورهای جهان به جز چین در ایام «مینگ هوانگ» نظیر شوق و علاقه ای که از قرون 8 تا 11 میلادی (دوم تا پنجم هجری) در قلمرو اسلام برای جمع آوری کتاب بود بوجود نیامد، و در این چهار قرن، زندگی فرهنگی مسلمانان به اوج رسید. در بسیاری از قرون دیگر مخصوصا قرون وسطی که اروپائیان در تاریکترین وضع زندگی می کردند کشورهای اسلامی مهد علم و فرهنگ و تمدن بودند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا