آثار و اندیشه های شیخ کلینی، یکی از اندیشوران شیعی

کلینی، نام کامل او ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی است، در سده سوم هجرت در کلین که یکی از آبادیهای پشاپویه در نزدیکی ری بود دیده به جهان گشود و ظاهرا نخستین مراحل حیات علمی خود را نیز در کلین گذراند و از آن پس به بغداد رفت و تا پایان عمر در این شهر زیست. کلینی که دوران غیبت صغری را درک کرده، یک سال پیش از پایان این دوره یعنی به سال 328ق./939م. و یا در سال  329ق./ 940م. در بغداد درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد.

ابن اثیر در جامع الاصول خود از او به عنوان مجدد سده سوم یاد کرده و در برخی از تحقیقات معاصر نیز از او به عنوان مجدد سده چهارم نام برده شده است. کلینی از مشایخی روایی چون احمد بن ادریس بن احمد اشعری قمی (د. 306ق.)، احمد بن عبدالله بن امیه، ابن عقده ( د.333ق.)، علی بن ابراهیم قمی ( زنده به سال 307ق.)، سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی (د.300ق.)، علی بن محمد رازی کلینی معروف به علان، علی بن محمد ابی القاسم بندار، ابوالحسن علی بن محمد برقی، محمد بن جعفر رزاز، ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ (د.290ق.)، صاحب بصائرالدرجات و پایه گذار فقه امامی در ایران، محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری قمی و کسانی از این دست نقل حدیث کرده و شماری چون احمد بن ابراهیم مشهور به ابن ابی رافع حمیری، ابوالحسین احمد بن کاتب کوفی، ابوغالب احمد بن محمد بن سلیمان رازی (د. 368ق.)، جعفر بن محمد بن جعفر مشهور به ابن قولویه ( د. 368 ق.)، صاحب کتاب کامل الزیارات، ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی مشهور به ابن ابی زینب صاحب کتاب الغیبة، ابو عبدالله محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه صنوانی و ابومحمد هارون بن موسی بن احمد شیبانی تلعکبری (د.385ق.)، از او نقل حدیث کرده اند. از شش کتاب با عناوین الکافی، تفسیر الرویا، الرد علی القرامطه، رسائل الائمه، کتاب للرجال و ما قیل فی الائمه من الشعر برای کلینی یاد شده که از این میان مهمترین اثر او کتاب الکافی است. اهمیت این کتاب در تاریخ اندیشه شیعه بدان باز می گردد که این اثر در دوران غیبت صغری تألیف یافته و از این روی در کنار کتابهایی چون بصائرالدرجات ابوجعفر قمی (د. 290ق.) و دعائم الاسلام قاضی نعمان ابوحنیفه شیعی ( د.363ق.)، از نخستین  منابع مکتوب اندیشه و آیین شیعی است که به ما رسیده است. نکته دیگری که بر اهمیت این کتاب می افزاید آن است که کتاب یاد شده در بردارنده همه گزاره های بنیادین در اندیشه و همچنین فقه و آیین شیعی امامی است و بویژه در «کتاب الحجه» شالوده های حدیثی بحث امامت را از دیدگاه شیعه فراروی می گذارد، و همین شالوده است که بعدها بستر اندیشه مدون شیعه در باب امامت شده است.

در تصویری که کلینی در این کتاب درباره امامت فراروی می گذارد هرچند از پاره ای از انگاره های غالیان چون واگذاری کار خلق و رزق و میراندن و زنده کردن به امامان خبری نیست، اما از اموری چون عرضه اعمال بندگان بر امامان علیهم السلام، آگاهی امامان از همه دانشهایی که به فرشتگان، پیامبران و رسولان رسیده است، خبر داشتن آنان از آنچه بوده است و خواهد بود و همچنین از تفویض در امور دین سخن به میان آمده و شاید همین امور سبب شده است بعدها آگاهی از غیب به طور مطلق به امامان شیعه نسبت داده شود.

همانندی مباحث موجود در عقیده نامه های متأخر از کلینی همانند الاعتقادات شیخ صدوق بویژه در مباحث امامت گواهی بر اثرگذاری دانشنامه شیعی در اندیشه کلامی شیعه است. به سبب همین جایگاه ممتاز الکافی است که بر آن شروح و تعلیقهای فراوانی نوشته شده و برخی برخلاف آنچه امروز نزد اهل تحقیق پذیرفته است، همه احادیث آن را صحیخح پنداشته اند. آثاری چون شرح ملاصدرا (د. 1060ق.)، شرح محمد صالح مازندانی (د.1080ق.) شرح خلیل بن غازی قزوینی ( د.1089ق.)، مراة العقول علامه مجلسی (د. 1111ق.) و شرح میرداماد نمونه هایی از شروح کافی کلینی هستند که ضمنا از جایگاه این کتاب در اندیشه شیعی و شایستگی اهتمام آن از زاویه جستارهای فلسفی و کلامی خبر می دهد. به هر روی، هرچند کلینی در دسته بندی سنتی در گروه محدثان و فقیهان جای می گیرد، اما دست کم در باب اندیشه امامت می توان او را یکی از بزرگترین اسلاف اندیشه شیعه اثنی عشری دانست.

منـابـع

کلیــد واژه هــا