رابطه دین و آزادی تفکر

از جنبه ارزشى، تفکر به دو گونه مثبت و منفى، سازنده و ویرانگر تقسیم مى شود و طبعا آنچه را دین تایید مى کند همانا تفکر مثبت و سازنده است، مانند تفکر در نظام آفرینش، تفکر در جهت خدمت به بشریت و مانند آن. این گونه تفکر از ارزش بالایى برخوردار است، تا آنجا که از آن به عنوان برترین عبادت یاد شده است «لا عبادة کالتفکیر» (شرح غرر و درر، ج 6 صفحه 348) و قرآن کریم از آنان که در آفرینش آسمانها و زمین مى اندیشند، و از این طریق به حکیمانه بودن آفرینش رهنمون مى گردند، به عنوان اندیشمندان یاد کرده و آنان را ستوده است. خداوند می فرماید: «الذین یذکرون الله قیما و قعودا و على جنوبهم و یتفکرون فى خلق السماوات و الأرض ربنا ما خلقت هاذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار؛ همانها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد مى کنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى اندیشند (و مى گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده اى! منزهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!» (آل عمران/ 191). آرى هرگاه تفکر در زمینه اى انجام گیرد که منشا ضلالت و گمراهى انسان گردد، نکوهیده و ناروا خواهد بود. بدین جهت در روایات اسلامى از تفکر در ذات خداوند نهى شده است، ولى به تفکر در آثار و نشانه هاى عظمت الهى توصیه شده است (توحید صدوق، باب 67).

فکر کردن در گناه نیز پسندیده نیست، زیرا چه بسا انسان را به گناه سوق مى دهد، چنان که امام على (ع) فرموده است: «فکرک فى المعصیة یحدوک على الوقوع فیها؛ فکر در گناه، تو را به ارتکاب آن مى کشاند» (شرح غرر و درر، ج 4 صفحه 424).

در هر حال این منع و محدودیت جنبه معنوى و اخلاقى دارد. یعنى فکر ناپسند با آزادى معنوى انسان منافات دارد، بدین جهت اسلام آن را نمى پسندد، ولى محدودیت حقوقى و قانونى ندارد، هر چند به عنوان نهى از منکر -با عایت شرایط آن- در صورت آگاهى از چنین فکر و اندیشه ناروایى، از آن نهى کرد. یادآورى این نکته لازم است که فکر کردن در کارى غیر از طراحى و تصمیم گیرى بر انجام آن است. چنان که با مطالعه و بررسى ماهیت آن کار و علل و آثار آن نیز تفاوت دارد. آنچه مورد بحث کنونى است فکر درباره گناه است، نه جرم شناسى و نه تصمیم گیرى بر انجام گناه. فکر گناه معمولا به این صورت شکل مى گیرد که همراه با تصور گناه دستگاه غریزى انسان نیز وارد عمل مى شود و لذتهاى غریزى آن مورد توجه نفس قرار مى گیرد هر چند انسان در آن حالت اراده انجام آن را ندارد، ولى چه بسا این تصور فکرى و تمایل غریزى به مرحله تصمیم گیرى و اقدام عملى منتهى گردد.