مرحله اول آشنایی غربیان با تفکر مسلمانان

فلسفه اسلامی

به طور متداول، اکثر مورخان در نحوه ی آشنایی غربیان با معارف و فلسفه های اسلامی به سه دوره ی مشخص تاریخی قائل شده اند. البته هر چند تفکیک این دوره ها از هم تا حدودی قراردادی است ولی باز می توان به حق آنها را به عنوان چارچوبهایی تصور کرد که برای احصا و طبقه بندی مدارک و مشخصات جریانات مختلف تاریخی مفید بوده و عملا موجب دقت و وضوح بیشتری در بحثها خواهند بود. مرحله ی اول شامل اولین آشناییهای غربیان با مسلمانان است و شاید بتوان گفت همزمان با به روی کار آمدن کارولنژین ها شروع شده و حدودا تا اوایل قرن دوازدهم به طول انجامیده است. از مشخصات اصلی این مرحله، این است که غربیان بیشتر به فنون و علوم و ظواهر خارجی فرهنگ و تمدن مسلمانان توجه داشته اند.

چهره های نمایانگر تأثیر مسلمین بر غرب در مرحلۀ اول
با اینکه در این نوشته، منظور اصلی صرفا بررسی مسأله ی آشنایی غربیان با فلسفه های اسلامی در قرون وسطی است، ولی از آنجا که معنای واقعی فلسفه را در نزد هر قومی فقط نسبت به کل معارف و درجه ی آگاهی آن می توان تعیین کرد، بد نیست در مطالعه ی مرحله ی اول، بدون اینکه ادعای بررسی تمام جزئیات را در این دوره داشته باشیم، به اجمال به فعالیت چند نفر از کسانی اشاره کنیم که اگر هم الزاما شاخص دقیق این مرحله از تاریخ منطقه ی خود نباشند، حداقل در بحث ما بتوان از آنها به عنوان مثالهای مناسب نام برد. از این نظر، گاه از چهره های معروفی چون ژربر (Jerbert) برای قرن دهم و قسطنین آفریقایی (Constantin L African) برای قرن یازدهم و از آدلهارد (Adelhard) و پطرس، اهل کلونی (Pierre de Cluny) برای قرن دوازدهم میلادی به اختصار می توان صحبت به میان آورد.

ژربر

ژربر به تاریخ 938 میلادی در منطقه ی اورنی فرانسه متولد شده و در اریاک (Aurillac) و کاتالونیا (Catalonia) تعلیم دیده است. بعدا او در مدت سه سال اقامت و تحصیل در اسپانیا با علوم و معارف اسلامی، آشنا شده که بعد از بازگشت به فرانسه، استاد و رئیس حوزه ی رنس (Reims) و بعد، سراسقف آن شهر و بعد به سال 998 میلادی در ایتالیا، سراسقف شهر راون (Ravenne) شده است. یک سال بعد، یعنی در سال 999 میلادی با اوج شهرت و محبوبیت خود رسیده و تحت عنوان سیلوستر دوم به مقام پاپی رسیده است. تاریخ وفات او به سال 1003 میلادی است. اگر ژربر، اولین کسی نیست که از فرانسه به اسپانیا سفر کرده و از مسلمانان، کسب فیض و معرفت نموده است، در عوض برای آن دوره از تاریخ نه فقط معروفترین کسی است که چنین کاری را انجام داده بلکه عملا در هر صورت اولین رابط و واسطه ی میان علوم و فنون اسلامی و مدارس و حوزه های غربی بوده است. در این زمینه، علاوه بر کتاب هندسه (Geometria) او می توان از کتاب معروف اسطرلاب (Liver de Astrolavio) او نام برد.

تعلیم و تدریس کار اصلی ژربر
کار اصلی ژربر در واقع تعلیم و تدریس بوده و در این زمینه، او به اصلاحات زیاد و مؤثری دست زده است، از جمله اینکه تدریس جدل و ایساغوجی فوروفوریوس و مقولات و کتاب عبارت ارسطو را رایج کرده و از نو، اذهان را به کل بحثهای بوئسیوس جلب کرده است. نکته ای که در ضمن در اینجا قابل ذکر است، این است که خود ژربر بر خلاف همکاران و همعصران خود، علاوه بر تخصص در دروس سه گانه یعنی صرف و نحو و جدل و خطابه، تبحر و آگاهی فوق العاده زیادی هم در دروس چهارگانه یعنی ریاضی و هندسه و هیت و موسیقی داشته است. فولبرت در این زمینه به او اقتدا کرده است. در فلسفه همچنین یادداشتهایی از ژربر در تحلیل افکار افلاطونیان باقی مانده ولی او در نامه های خود بیشتر به بحثهای ریاضی پرداخته است، به نحوی که عده ای از مورخان او را فقط ریاضیدان معرفی می کنند. البته نمی توان دقیقا سهم مسلمانان را در شکل گیری معلومات و تبحر ژربر تعیین کرد ولی به هر طریق کاملا مبرهن است که تأثیر آنها را اندک نیز نمی توان دانست.

قسطنطین آفریقایی

قسطنطین به سال 1015 در قرتاجنه (Carthage) متولد شده و به سال 1087 در مون کاسن (Mont Cassin) در ایتالیا فوت کرده است. او به شرق مسافرت کرده و از طریق آشنایی با علوم مسلمانان موفق شده است در زمینه ی پزشکی از روی متون عربی، ترجمه هایی از کتابهای بقراط و جالینوس تهیه نماید. او همچنین توجه ی زیادی به فنون و صنایع مسلمانان داشته و عملا در این مورد هم اطلاعات دقیق زیادی کسب کرده و به ایتالیا برده است. او بعدا منشی یکی از حکام با قدرت ایتالیا یعنی گیسکارد می شود و به این طریق از لحاظ اجتماعی نیز فعالیتهای زیاد و مؤثری را انجام می دهد.

آدلهارد
آدلهارد یک انگلیسی است که در اوایل قرن دوازدهم بعد از اتمام تحصیلاتش در دو شهر فرانسه یعنی لائن (Laon) و تور (Tours) برای کسب دانش بیشتر به اسپانیا، و ایتالیا، یونان، شمال افریقا و آسیای صغیر رفته است. بعدا در اروپا او به عنوان یکی از مدرسین متخصص به ترجمه ی و شناساندن آثار فلسفی و ریاضی مسلمانان پرداخته و همچنین اصول هندسه ی اقلیدسی را به زبان لاتینی برگردانده است. در واقع آدلهارد، فیلسوف و ریاضیدان مدرسی بوده که کاملا روح دایره المعارفی داشته و بعد از ژربر یکی از افرادی است که در انتقال علوم رایج از نزد مسلمانان به مدارس غربی بسیار مؤثر بوده است کتاب مباحث طبیعی (Quaestiones naturals) جنبه ی علمی کارهای او را منعکس می کند ولی کتاب دیگر او که میان سالهای 1105 تا 1116 میلادی تحت عنوان نکات و مطالب متنوع (De eodem et diverso) نوشته شده است، از لحاظ فلسفی، حائز اهمیت بیشتری است. در این کتاب که «جنگ» مانند است، نظم و نثر، با هم درآمیخته شده و سبک نگارش آن، تا حدودی خواننده را به یاد تسلی فلسفی (Consolatio philosophiae) بوئسیوس می اندازد. در این نوشته، نوعی بحث درباره «کلیات» عنوان شده است و به نظر می رسد که موضع مؤلف در این مسأله، تلفیقی از افکار پیروان افلاطون و ارسطو باشد. نهایتا او هم به «کلی طبیعی» قائل شده است و هم به «کلی مثالی»؛ و این هر دو را وابسته و مشروط به نظر گمان انسان و قصد معنایی که می کنیم، دانسته است.

واکنش های دوگانه به تمدن اسلامی

بدون شک در آن عصر تعداد اشخاصی که از جنوب فرانسه و اسپانیا و احتمالا از مناطق دیگر اروپای غربی برای کسب دانش در زمینه های مختلف اعم از فلسفه و پزشکی و ریاضی و هیأت و غیره به حوزه های اسلامی در ممالک شرقی می رفته اند بسیار بیشتر از چند نفری است که مطابق مدارک تاریخی رایج، ما در اینجا نام می بریم. به هر طریق نباید فراموش کرد که علوم و فنون و فلسفه های اسلامی در آن موقع، نزد غربیان جذابیت زیادی داشته است، با اینکه آنها اغلب با نوعی موضع دفاعی توأم با سوء ظن و حتی گاهی خصمانه با این معارف روبرو می شده اند، نمونه ای از این حالت را از لحاظی در نزد یکی از روحانیون معروف آن عصر یعنی پطرس اهل کلونی ملقب به محترم می توان دید. برای تکمیل بحث، ما در اینجا شرح مختصری درباره ی او می آوریم.

پطرس اهل کلونی
پطرس اهل کلونی ملقب به محترم او متولد 1092 و متوفی به سال 1156 میلادی است و در تمام جریانات دینی و سیاسی و فرهنگی عصر خود، دخیل و از لحاظی مؤثر بوده است. او مشاغل رسمی زیادی به عهده داشته است، از جمله اینکه سفیر پاپ در آکیتن و ایتالیا و انگلستان بوده و با احاطه ای که بر اوضاع داشته است سعی می کرده میان شاهزادگان مناطق مختلف، رفع اختلاف کند و صلح برقرار سازد. از او، حدودا دویست نامه باقی مانده است که ارزش تاریخی زیادی داد و همچنین یک رساله ی ردیه در افکار طرفداران پطرس اهل بروی. ولی اگر اسم او در این نوشته آورده می شود بیشتر به این جهت است که او به نحوی به اسلام توجه داشته و به دستور اوست که برای اولین بار، کتاب مقدس مسلمانان، قرآن مجید به زبان لاتینی ترجمه شده است. مترجمین، دو دستیار پطرس اهل کلونی بوده اند به نامهای پطرس اهل طلیطله (Pierre de tolede) و پطرس اهل پواتیه.
به انتهای این ترجمه همچنین ترجمه رساله ای مربوط به بحث درباره اصول مسیحیت و اسلام میان عبدالمسیح کندی منشی مأمون خلیفه و یحیی دمشقی ملحق و اضافه شده است. در صحت و سقم تعلق این رساله ی اخیر به قرن سوم هجری (نهم میلادی) اختلاف نظر زیادی است و نتیجه ی قطعی معلوم نیست. البته می توان گفت که این مباحثه، تعلق به هر دوره ای که داشته باشد از لحاظ تاریخی یکی از اولین مناظره ها و بحثهای رسمی میان مسیحیان و مسلمانان به حساب می آید. در مقدمه این ترجمه ی قرآن که به منظور مقابله با مسلمانان تهیه شده است «عبارات بسیار تند و موهن» دیده می شود، که البته به هیچ وجه در شأن یک روحانی که ملقب به محترم است نمی باشد.

مرحله ی دوم آشنایی
مرحله ی دوم آشنایی غربیان با تفکر اسلامی را حدودا از سه ربع آخر قرن دوازدهم تا اواسط قرن سیزدهم می توان دانست که بیشتر به عصر ترجمه ها معروف است. این نهضت که در اوایل قرن سیزدهم مقارن با تأسیس دانشگاهها است، عملا موجب توسعه ی آنها نیز شده است.