کتابشناسی توصیفی تاریخ ادیان

درباره تاریخ ادیان پنج كتابشناسى فراهم آمده است كه مشخصات آنها در ذیل آورده مى شود:
1. محمدتقى دانش پژوه. «كتابشناسى فرق و ادیان ». در كتاب فرهنگ ایران زمین. (تهران، 1343). ج 12، ص 98-121.

2. محمد جواد مشكور. «كتابشناسى ادیان به فارسى و عربى » و «كتابشناسى ادیان به انگلیسى و فرانسه ». در كتاب خلاصه ادیان در تاریخ دینهاى بزرگ. (چاپ دوم: تهران، انتشارات شرق، 1362). ص 356-366.

3. كاظم مدیرشانه چى. «نظرى به تاریخ مذاهب و ادیان و منابع مهم آن ». در كتاب كتاب و كتابخانه در اسلام: مجموعه مقالات. (چاپ اول: مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1374). ص 222-245. این كتابشناسى پیشتر به صورت مقدمه بر كتاب فرهنگ فرق اسلامى، تالیف محمد جواد مشكور (مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1368) به چاپ رسیده است.

4. غلامرضا جلالى. «نگرشى نو به تاریخ ادیان: درآمدى بر منابع تاریخ ادیان ». اندیشه حوزه. ( سال اول، شماره اول، تابستان 1374). ص 163-193.

5. سید محمدباقر نجفى. «ادیان و مذاهب ». در كتاب دین نامه هاى ایران: كتابشناسى موضوعى كتابهاى دینى ایران. (كلن، آكادمى علمى اسلامى، 1987). ص 423-489.

در مورد این كتابشناسى ها باید گفت: اولا در همه این كتابشناسی ها آثار مربوط به فرقه هاى اسلامى و آثار مربوط به تاریخ ادیان درهم آمیخته است. ثانیا اغلب آثار معرفى شده در باره فرقه هاى اسلامى است و كمتر به كار محقق تاریخ ادیان مى آید. ثالثا برخى از آثارى كه درباره یك دین است (ونه تاریخ ادیان) در این كتابشناسیها معرفى شده است.

1. آل اسحاق، اسماعیل. بررسى مذاهب و ادیان. بى م، بى نا، 1357. ج 1، 570ص، وزیرى. تصویر.
اثر حاضر شامل صدمقاله است و در آن ضمن بررسى ادیان، بیشترین بحث (حدود نیمى از كتاب) به اسلام اختصاص داده شده است. مطالب كتاب فاقد نظم و انسجام است و نویسنده بیشتر از كتابهاى دیگران استفاده كرده است. جلد دوم كتاب تاكنون منتشر نشده است. برخى از عناوین كتاب چنین است: پانزده نظریه درباره پیدایش مذاهب، آئینهاى ابتدائى، آئینهاى هندى، آئینهاى چینى، آئینهاى محلى در ژاپن، مذهب در ایران، مذاهب مصر باستان، مذاهب اروپا و یونان باستان، مذاهب روم و ایتالیا، مذاهب آمریكاى مركزى، مذاهب بین النهرین، مذاهب عربستان، ادیان سامى، دین و بى دینى، اجمالى از اسلام و چند سخن پیرامون آن.

2. اباذرى، یوسف و مراد فرهادپور و وهاب ولى (تالیف و اقتباس). ادیان جهان باستانى، ج 1: چین و هند. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى (پژوهشگاه)، 1372. 420ص، وزیرى. تصویر.
در بخش اول كتاب با عنوان «چین باستان »، نخست از تاریخ چین باستان، از هزار و دویست سال قبل از میلاد سخن رفته است. آنگاه به «دین در چین باستان » پرداخته شده و از مكاتب فلسفى چین، مانند مكتب دائو، مكتب اسامى و مكتب قانون، سخن گفته شده است. در بخش دوم با عنوان «هند باستان »، نخست از تاریخ هند باستان، از هزار و دویست سال قبل از میلاد سخن رفته است. آنگاه از «دین هند باستان » سخن گفته شده و به مسائلى چون مفاهیم بنیادى دین و فلسفه هند، آیین بودا و آیین جین پرداخته شده است.

3. اژرتر، امانوئل. مذاهب بزرگ. مجموعه «چه میدانم؟». ترجمه احمد تاج بخش. [تهران]، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1341. 134ص، جیبى.
كتاب فوق عهده دار بحثى مختصر درباره ادیان است. نویسنده این مهم را از سر همدلى با ادیان انجام نداده، بلكه معتقد است: «ترس از ارواح و میل برضایت آنها و بالاخره آرزوى اتحاد با آنها كم كم مذهب را به وجود آورده است ». مطالب كتاب دربردارنده این عناوین است: ریشه حس مذهبى، مذاهب مصر، مذاهب بین النهرین، مذاهب بومیان امریكا، خدایان شمالى، مذاهب هند، مذاهب چین و ژاپون، مذاهب ایران، مذهب یهود، مسیحیت، دین اسلام، انسان و خدا، بدعت گذارى.

4. الیاده، میرچا. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستارى. ویراسته غلامعلى تفنگدار. چاپ اول: تهران، سروش، 1372. 434ص، وزیرى.
بخشى از مطالب كتاب موضوع درسهاى نویسنده درباره تاریخ ادیان است. نویسنده در این كتاب صور و اشكال عالم قداست و ادیان و اساطیر را بررسى كرده است. وى بررسى خود را با شرح چندین تجلى قداست در كیهان آغاز كرده و سپس به تجلیات زیستشناختى قداست و آنگاه به تجلیات قداست در بعضى مكانها و سرانجام به اساطیر و رمزها پرداخته است. كتاب دربردارنده سیزده فصل است و در پایان هر فصل كتابشناسى آن به دست داده شده است. عنوان فصلهاى كتاب چنین است: نظرات تقریبى: ساختار و ریخت شناسى قداست، آسمان: خدایان سماوى، آیینها و نمادهاى آسمانى، خورشید و كیشهاى خورشیدپرستى، ماه و مذهب اسرار ماه، رمزپردازیهاى آب، سنگهاى مقدس: تجلیات (خدا)، علامات و صور (الوهیت)، زمین و زن و زایندگى، رستنیها، رمزها و آیینهاى احیاء و نوشدگى، برزیگرى و كیشهاى بارورى، فضاى قدسى: معبد، كاخ، «مركز عالم »، زمان قدسى و اسطوره بازگشت جاودانه، در شناخت شكل و كار ویژه اساطیر، ساختار رمز.

5. ا. هیوم، رابرت. ادیان زنده جهان. ترجمه و توضیح عبدالرحیم گواهى. پاورقى مربوط به اسلام از محمدتقى جعفرى. چاپ سوم: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1373. 389ص، وزیرى. جدول.
در این كتاب یازده دین بررسى و معرفى شده است. نویسنده در مقدمه كتاب گفته است: «شعاع بررسى كتاب حاضر فقط در مورد حیطه ادیانى است كه در طول تاریخ بشرى به وجود آمده و سپس مستمرا به حیات خود در زمینه سازمان اجتماعى، هنر و ادبیات، و نیز مراسم عبادى، در طى قرون متمادى ادامه داده اند». پاره اول كتاب درباره «دین و ادیان » است. پاره دوم با عنوان «ادیانى كه از آسیاى جنوبى (هند) نشئت گرفته اند»، درباره دین هندویى، جاینى، بودایى و سیك است. پاره سوم ذیل عنوان «ادیانى كه از آسیاى شرقى (چین و ژاپن) نشئت گرفته اند»، عهده دار تحقیق درباره دین كنفوسیوسى، تائو و شینتو است. در چهارمین پاره با عنوان «ادیانى كه از آسیاى غربى (فلسطین، ایران و عربستان) نشئت گرفته اند»، دین یهود، زرتشتى، اسلام و مسیحیت بررسى شده است. در پنجمین پاره به «مقایسه اجمالى ادیان زنده » پرداخته شده است. از آنجا كه به نظر مترجم «بسیارى از ارزیابى ها و در نتیجه قضاوتهاى مؤلف در مورد ادیان غیرمسیحى و على الخصوص دین مبین اسلام یكطرفه، ناقص، و احیانا مبتنى بر تعصب و پیشداورى است » (ص 34)، وى در پاورقى به برخى از اشتباهات مؤلف اشاره كرده است. استاد محمدتقى جعفرى نیز در فصل مربوط به اسلام به اشتباهات مؤلف درباره اسلام انگشت نهاده است.

6. بنى حسینى مرندى، سید محمد صادق. ادیان و مذاهب جهان، ج 2: در ملل و نحل. چاپ اول: [قم]، نویسنده (چاپ واصف)، 1372. ص 7371517 [781ص]، وزیرى. تصویر، جدول.
جلد اول كتاب حاضر با عنوان فرعى «در هفتاد وسه ملت و علل افتراق از نظر عامه و خاصه » درباره مذاهب و فرقه هاى اسلامى و خارج از موضوع این كتابشناسى است. در این جلد از كتاب به دین زرتشت، صابئین، یهود، مسیح و آیین بودا، كنفوسیوس، هندوها، مصریان قدیم و برخى دیگر از ادیان و آیینها پرداخته شده است. در بررسى ادیان فوق به آنها انتقاد شده است. اغلب مطالب كتاب اقتباس از كتابهاى دیگر است.

7. بوش، ریچارد و دیگران. جهان مذهبى: ادیان در جوامع امروز. ویراسته رابرت ویر. ترجمه عبدالرحیم گواهى. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374. ج 2، ده+ص 1008-467 [542ص]، وزیرى. تصویر، جدول، سند، نقشه.
این جلد از كتاب داراى شش فصل است: مذهب در چین و ژاپن، دین یهود، مسیحیت، دین اسلام، ادیان جدید در امریكا، تلاشها و پرسشهاى برجاى مانده.

8. بوش، ریچارد و دیگران. جهان مذهبى: ادیان در جوامع امروز. ویراسته رابرت ویر. ترجمه عبدالرحیم گواهى. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374. ج 1، هفده+466ص، وزیرى. تصویر، سند، نقشه.
كتابى است زودفهم و درسى كه براى دانشجویان نوشته شده است. نویسندگان كتاب هفت تن هستند و هریك عهده دار نگارش تاریخ یك یا چند دینى شده اند كه در آن بیشتر تحقیق كرده اند. در این كتاب به تحقیق درباره ادیانى پرداخته شده «كه هنوز نیز پیروانى داشته و در حیات دینى رایج در قرن بیستم اهمیت بلامنازعى دارند». در پایان هر فصل از كتاب، «یادداشتها» و «اصطلاحات » و «منابع براى مطالعه بیشتر» آورده شده است. این جلد از كتاب دربردارنده پنج فصل است: مقدمه (كه فصل اول قلمداد شده است)، ادیان بومى امریكایى، ادیان افریقایى، دین هندویى، دین بودایى.

9. بهجو، زهره و مراد فرهادپور و وهاب ولى (تالیف و اقتباس). ادیان جهان باستان، ج 2: مصر و بین النهرین. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى (پژوهشگاه)، 1372. 352ص، وزیرى. تصویر.
در آغاز از «تاریخ مصر باستان » سخن گفته شده و سپس از «دین در مصر باستان ». در ذیل عنوان اخیر به مسائلى چون «اسطوره هاى مصر باستان »، «خدایان مصر»، «مراسم، آیینها و جشنهاى مذهبى » و «مراسم دینى، خدایان و اسطوره » پرداخته شده است. بحث بعدى كتاب درباره بین النهرین است و در آن نخست به «تاریخ بین النهرین » پرداخته شده است. آنگاه در ذیل عنوان «دین در بین النهرین »، از موضوعاتى چون «خدایان سومر»، «خدایان بابل و آشور»، «آئین پرستش، اخلاق و مرگ » و «اسطوره هاى بین النهرین » سخن رفته است.

10. ترابى، على اكبر. نظرى در تاریخ ادیان از لحاظ جامعه شناسى، فلسفه، تاریخ ادیان و مذاهب. چاپ دوم: تهران، اقبال، 1348. 366ص، وزیرى.
این كتاب شامل دو بخش و هر بخش مشتمل بر ده فصل است. بخش نخست ذیل عنوان «معتقدات اقوام در جوامع ابتدائى »، عهده دار بحث درباره تابو، اساطیر، سحر و آیین توتمى است. در بخش دوم با عنوان «ادیان بزرگ در جهان امروز» كه بیشترین حجم كتاب به این بخش اختصاص داده شده از این آیینها سخن رفته است: آیین هندو، آیین بودا، آیین جین، آیین چینى، آیین تااو [تائو]، آیین كنفوسیوس، آیین شین تو، آیین زرتشت، آیین یهود، آیین مسیحى. نویسنده به این دلیل كه درباره اسلام فراوان كتاب نوشته شده و این دین در جوامع اسلامى شناخته شده، از پرداختن به آن خوددارى ورزیده است.

11. ثعالبى، عبدالعزیز. محاضرات فى تاریخ المذاهب و الادیان. مقدمه حمادى ساحلى. چاپ اول: بیروت، دارالغرب الاسلامى، 1985. 255ص، رقعى.
اثر حاضر شامل درسهایى است كه نویسنده در دانشگاه القا كرده و سپس به صورت سلسله مقالاتى در مجله الجامعة منتشر شده است. مطالب كتاب در چهار باب گنجانیده شده و هر باب مشتمل بر چند فصل است. در باب اول ذیل عنوان «ادیان عرب در پیش از اسلام »، نخست به وضع عرب در پیش از اسلام پرداخته شده و سپس از ادیان و عقاید عرب در آن روزگار سخن گفته شده است. باب دوم باعنوان «ادیان كهن »، درباره دین در مصر قدیم، مجوسیت، دین در یونان و دین در روم است. در باب سوم با عنوان «ادیان آسمانى »، از دین یهود و مسیحیت سخن رفته است. چهارمین و مفصلترین باب كتاب درباره دین اسلام است و در آن به ظهور اسلام، عناصر و مراتب ایمان، اركان تصدیق و معاملات در اسلام پرداخته شده است.

12. حكمت، على اصغر. نه گفتار در تاریخ ادیان. چاپ دوم: تهران، كتابخانه ابن سینا، 1341. ب 2، ه+202ص، وزیرى.
شامل نه گفتار با عناوین ذیل است: مصر، بابل، یونان، روم، چین، یهود، نصارى، عرب، ایران. نویسنده در ذیل این عناوین به آیین یونانیان، آیین كنفوسیوس، آیین تائو، آیین مانى، آیین مزدك، آیین صابئین و با تفصیل بیشتر به یهودیت و مسیحیت و اسلام پرداخته است.

13. حكمت، على اصغر. نه گفتار در تاریخ ادیان. مقدمه على محمد مژده. شیراز، دانشكده ادبیات، 1339. ب 1، ى+191ص، رقعى.
اثر حاضر دربردارنده سخنرانیهاى نویسنده در دانشكده ادبیات شیراز است كه در نه بخش گنجانیده شده است. در بخش اول كتاب به تعریف دین و اجمالى از تاریخ ادیان پرداخته شده و در بخش نهم از «وحدت ادیان » و تعالیم پیامبران سخن رفته است. عنوان بخش دوم تا هشتم كتاب چنین است: ادیان بدوى، دین در جهان و در ایران، مزدیسنى، هندوئى، بودائى، اسلام، تشیع.

14. حلبى، على اصغر (مترجم). دانشنامه عمومى، ج 2: جهان دین و فلسفه. چاپ اول: [تهران]، مؤسسه پیك ترجمه و نشر، 1366. 92ص، وزیرى. تصویر.
كتاب فوق كه نویسنده آن مشخص نشده شامل دو پاره است: جهان دین و جهان فلسفه. بخش دوم كتاب خارج از موضوع این كتابشناسى است. در بخش اول با قلمى ساده و روان به تاریخ ادیان پرداخته شده و در لابلاى كتاب تصاویر متعددى آورده شده است. برخى از عناوین كتاب چنین است: ادیان قدیم، ادیان رمزى، آیین هاى شرقى، ادیان زنده، هندوئیسم (هندوگرایى)، آیین بودا، آیین جین، آیین كنفوسیوس و آیین تائو، آیین زرتشت، یهودیت، مسیحیت، اسلام، مذهب سیك ها.

15. راداكریشنان، س[ساروپالى]. ادیان شرق و فكر غرب. ترجمه و حواشى صادق رضازاده شفق. تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1344. هشت+421ص، وزیرى. تصویر، سند.
نویسنده كتاب از دین شناسهاى عصر حاضر و متصلب در اعتقاد به دین و رئیس جمهور هند است. در دیباچه كتاب، به قلم مترجم، اجمالى از احوال و افكار او آمده است. این كتاب حاصل سخنرانیهایى است كه او القا كرده است. هرچند این سخنرانیها از سر همدلى با همه ادیان ایراد شده، بیشترین تاكید بر آیین هندو شده و بیشتر از آن سخن رفته است. فهرست مطالب كتاب چنین است: روان جاودان جهان، برترین هدف روحانى، تصوف و اخلاق در فكر هندى، هند و عقاید مغرب زمین، یونان و فلسطین و هند، تلاقى ادیان، نظام فردى و اجتماعى در هندویى.

16. رضائى، عبدالعظیم. اصل و نسب و دین هاى ایرانیان باستان. [تهران]، نویسنده (چاپ طلوع آزادى)، 1368. 560ص، وزیرى. تصویر، جدول، نمودار.
از فصل اول تا سوم به تاریخ ایران قدیم و نژاد آریاییان و زبان پهلوى پرداخته شده است. از فصل چهارم تا دوازدهم درباره ادیان ایرانیان باستان است. فصل سیزدهم عهده دار بحث از «جشن ها و شادیها در ایران باستان » است. عنوان فصل چهارم تا دوازدهم كتاب چنین است: ادیان ایرانیان باستان، مهرپرستى در ایران، مزداپرستى، دین بودا، دین مانوى، دین مزدكى، مذاهب دیگر، مسیحیت، صابئین.

17. رضى، هاشم. ادیان بزرگ جهان: سرگذشت نخستین دوران پنج آیین بزرگ جهانى: آیین زرتشت، بودا، آیین یهود، مسیح و اسلام. چاپ دوم: [تهران]، انتشارات آسیا، 1355. 661ص، رقعى. تصویر.
اثر فوق دربردارنده پنج بخش، درباره آیین زرتشت، بودا، یهود، مسیح و اسلام است. در بحث از آیین زرتشت به تولد و بعثت او، خاندان و مخالفانش، اصلاحات اجتماعى او، یگانه پرستى یا دوگانه پرستى دین زرتشت و محتواى كتاب اوستا پرداخته شده است. سپس از آیین بودا سخن رفته و به زندگى او، انقلاب فكرى و ترك دیار و دوره ریاضتش، اصول بودایى، چگونگى تشكیلات و آداب در جامعه راهبان و گسترش آیین بودا و اختلافهاى پیروان آن اشاره رفته است. سومین بخش كتاب درباره آیین یهود است و در آن به وضع بنى اسرائیل در مصر، زندگى موسى، كتاب تورات، پیامبران بنى اسرائیل و فرقه هاى یهود پرداخته شده است. در بخش چهارم از آیین مسیح سخن رفته و به مسائلى چون زندگى عیسى، انجیل، عیسى در انجیل، چگونگى مصلوب شدن او و مسیحیت پس از مسیح اشاره رفته است. و سرانجام در آخرین بخش به آیین اسلام پرداخته و از موضوعاتى چون زندگى پیامبر، قرآن، اصول دین، عبادات و نظام اجتماعى اسلام سخن گفته شده است.

18. رضى، هاشم. تاریخ ادیان: تاریخ تحلیلى ادیان و مذاهب در جهان از آغاز تا امروز،ك 2: میتولوژى اساطیر و افسانه ها. تهران، انتشارات كاوه، [1342]. ص 1033-495 [539ص]، وزیرى.
این جلد از كتاب شامل هفت بخش با عناوین ذیل است: كهانت و سحر و پزشكى، دیانت و هنر، قلمرو جامعه شناسى و مردم شناسى و مساله آنى میسم، مى تولوژى اساطیر و افسانه ها، قلمرو جامعه شناسى و مردم شناسى در دیانات بدوى، روان شناسى و جامعه شناسى در حیطه دیانات بدوى، فرازین گاه افسانه ها و مساله آفرینش.

19. رضى، هاشم. تاریخ ادیان: تاریخ تحلیلى ادیان و مذاهب در جهان از آغاز تا امروز، ك 3: پیدایش فلسفه. تهران، انتشارات كاوه، 1342. ص 1500-1034 [467ص]، وزیرى. تصویر.
این جلد از كتاب شامل ده بخش با عناوین ذیل است: مرزهاى مشترك فلسفه و دین در هندوستان، چین سرزمین كهن فلسفه و اخلاق، در فلات ایران، ریشه هاى كهن فلسفه در سرزمین اهرام، كهن ترین مردمى كه به فلسفه مى پرداختند، فلسفه مردمى كهن در كتاب مقدس، روشنى هاى جاودان فلسفه، فلسفه در كار بازگشایى راه مسیحیت، از عیسا تا كونس تان تین، فلسفه یى كه به تندى رشد كر دو شكفت.

20. رضى، هاشم. تاریخ ادیان: تاریخ تحلیلى ادیان و مذاهب در جهان از آغاز تا امروز، ك 1: نظامات مذهبى در جهان. تهران، انتشارات كاوه، [1342]. 485ص، وزیرى. تصویر.
دوره كامل این كتاب در شش جلد، مشتمل بر تاریخ ادیان از كهنترین روزگاران تا عصر حاضر است. نویسنده در ضمن تاریخنگارى ادیان به مباحث دیگرى نیز پرداخته كه خارج از موضوع است. بسیارى از مطالب كتاب اقتباس از تالیفات نویسندگان خارجى و فاقد نظم و انسجام منطقى است. این جلد از كتاب شامل ده بخش با عناوین ذیل است: نخستین مبادى، مبانى عقاید و پندارهاى فردى و گروهى از دیدگاه روانشناسى و علم، مبانى اجتماعى و دینى و پایه هاى جامعه شناسى در مذهب، مرزهاى مشترك دین و فلسفه مساله خدا در فلسفه، اصول مادى و معنوى در ادیان ایده آلیسم پرورش گر دین، اصول مادى در ادیان و پندارهاماتریالیسم بازگوگر دین، بازگویى دین بر مبناى ماتریالیسم توجیه و تفسیر مادى ادیان و مذاهب، تصوف و درون بینى، مساله روح و تحلیل اصول و مسایل دینى، علم كلام و مسایل دینى.

21. رضى، هاشم. تاریخ ادیان: دیانت و فرهنگ اقوام بدوى، ك 5: امریكااسكیموها دشت نشینان امریكاى شمالى و جنگل نشینان امریكاى مركزى تمدنهاى عالى جنوب دیانات و فرهنگ هایى در كمال سادگى و اوج پیچیدگى. تهران، انتشارات كاوه، 1345. ص 860-281 [580ص]، وزیرى. تصویر.
این جلد از كتاب داراى هفت بخش با عناوین ذیل است: كشف امریكاتمدن و فرهنگ سرخ پوستان، امریكاى شمالى اسكیموهاساده ترین بدویان جهان، سرخ پوستان امریكاى شمالى، امریكاى جنوبى و مركزى، تمدن هاى بزرگ جنوب آزتك، مایاها قومى كه یونانیان جهان نو بودند، په رو سرزمین مردانى كه فرزندان خورشید بودند.

22. رضى، هاشم. تاریخ ادیان: دیانت و فرهنگ اقوام بدوى، ك 4: مه لانه زیو پولى نه زى، چگونه دین و جادو نظام اجتماعى را مى سازد، با مبحث عمیق و شرین توتم و تابو. تهران، انتشارات كاوه، 1343. 269ص، وزیرى.
این جلد از كتاب شامل سه بخش با عناوین ذیل است: اوقیانوسیه «مه لانه زى » چگونه جادو زندگى را مى گرداند، اقیانوسیه «پولى نه زى » دیانتى كه جدا از جادو به تنظیم زندگى مى پردازد، راز توتم.

23. رضى، هاشم. تاریخ ادیان: دیانت و فرهنگ اقوام بدوى. ك 6: آفریقا، تمدنهاى شمالى، فرهنگ آفریقاى زنگى، پادشاهیهاى بزرگ بت پرست، استرالیا و فرهنگ اصیل ترین بدویان جهان. تهران، انتشارات كاوه، 1345. ص 1298-875 [424ص]، وزیرى.
این جلد از كتاب داراى دو بخش با عناوین ذیل است: زندگى و دیانت ایل ترین بدویان جهان: استرالیا، تمدن و دیانت اقوام بدوى آفریقایى.

24. زرین كوب، عبدالحسین. در قلمرو وجدان: سیرى در عقاید، ادیان و اساطیر. چاپ اول: [تهران]، انتشارات علمى، 1369. 611ص، وزیرى.
كتاب مزبور حاصل درسهایى است كه نویسنده در دانشگاه القا كرده است. نویسنده در مقدمه كتاب مرقوم داشته است: «كتاب حاضر نه تاریخ جامع عقاید و ادیان است نه مرور بر تمام فرهنگ دینى انسان. فقط از دایره شمول پاره یى ادوار و احوال آنها عبور مى كند و در آنچه این مباحث را با قلمرو وجدان مربوط مى دارد حاصل فعالیت ذهن و وجدان انسان را به جستجو مى گیرد. در این جستجو هم به شرق بیش از غرب نظر دارد و این از آن روست كه غرب امروز بخش عمده یى از سرمایه ایمان و وجدان خود را به شرق مدیون است و اگر در این باب انكار یا تردید نشان مى دهد از ناشناخت یا از شوخ چشمى است. » مطالب كتاب در چهارده پاره با عنوانهاى ذیل گنجانیده شده است: زمینه جستجو، پندارهاى ازیاد رفته، یگانه یا دوگانه، در چین و ماوراى آن، میراث هندوان، هند و آسیا، در سرزمین وحى، از فلسطین تا روم، دنیاى اسلام، وحى و عقل، دین و فلسفه، تصوف و عرفان، قلمرو وجدان، اسطوره یا تاریخ؟

25. شاله، فلیسین. تاریخ مختصر ادیان بزرگ. ترجمه منوچهر خدایار محبى. چاپ دوم: تهران، كتابخانه طهورى، 1355. د+508ص، وزیرى. تصویر.
اصل كتاب، بجز مقدمه و نتیجه، داراى پانزده فصل و نزدیك به سیصد صفحه است. در ترجمه مطالبى به كتاب افزوده و حجم آن در حدود دو برابر و داراى سى فصل شده است. مطالب كتاب در هفت بخش گنجانیده شده و هر بخش داراى چند فصل است. «ادیان مردم ابتدائى و دین مصریان قدیم »، عنوان بخش اول است و در آن از توتم پرستى، فتیش پرستى و دین مصریهاى قدیم سخن رفته است. بخش دوم با عنوان «ادیان هند» درباره دین ودا، برهمن، هندو، جین، بودا و ادیان جدید هندى است. بخش سوم ذیل عنوان «ادیان چین و ژاپون » درباره همین ادیان است و در دو فصل به دین كنفوسیوس و تائو پرداخته شده است. چهارمین بخش كتاب تحت عنوان «ادیان ایران و آسیاى غربى » عهده دار بحث از مهرپرستى، دین مانى، دین بین النهرین، ادیان حتیان، فروگیان و فنیقیان است. «دین یهود» عنوان بخش پنجم و «ادیان اروپا» عنوان بخش ششم است. در فصل اخیر از دین ژرمن و سلت، دین یونان،دین روم و ایتالیاى رومى سخن رفته است. در بخش هفتم ذیل عنوان «مسیحیت و اسلام » به این دینها پرداخته شده است.

26. شایگان، داریوش. ادیان و مكتبهاى فلسفى هند. چاپ سوم: تهران، انتشارات امیركبیر، 1362. ج 2، 13+ص 979-431 [549ص]، وزیرى.
این جلد از كتاب شامل هشت فصل (فصل دهم تا هفدهم)، كتابشناسى (در سى وسه صفحه) و چند فهرست (اعلام، موضوعات، كتابها و.. . ) است. عنوان فصلهاى كتاب به ترتیب ذیل است: شش مكتب فلسفى برهمنى، منطق یا «نیایادارشانا»، طبیعیات یا «وى شیشیكادارشانا»، جهان شناسى یا «سانكهیادارشانا»، روان شناسى یا «یوگادارشانا»، اصالت صورت یا «پوروامى مانسا»، حكمت الهى یا «ودانتا»، ودانتاى عارى از ثنویت.

27. شایگان، داریوش. ادیان و مكتبهاى فلسفى هند. چاپ سوم: تهران، انتشارات امیركبیر، 1362. ج 1، بیست ودو+430ص، وزیرى.
در مقدمه كتاب از دوران بزرگ فلسفه هند و اصول مشترك ادیان و مكتبهاى فلسفى هندى سخن رفته و سرانجام گفته شده: «این كتاب فقط مدخل و مقدمه اى براى آشنائى با ادیان و مكتب هاى حكمى هندى است. با اینكه رئوس مطالب كلیه پدیده هاى فكرى آن سرزمین باستثناى دین ستانتراز (tantra) برحسب اهمیت آنان گاهى به تفصیل و گاهى به اختصار و ایجاز تحقیق شده، ولیكن این رساله هیچ ادعائى ندارد كه تاریخ كامل حكمت هندى را بررسى كرده باشد و نگارنده خود بخوبى به نقائص این اثر مسبوق است». این جلد از كتاب داراى نه فصل با این عناوین است: مقدمه، وداها، اوپانیشادها، دین بودا، تراوادا و ماهایانا، دین جین، دوره حماسى، بهاگاوات گیتا، مكاتب فلسفى بودائى.

28. شریعتى، على. تاریخ و شناخت ادیان. مجموعه آثار15. چاپ اول: [تهران]، انتشارات تشیع، 1359. ج 2، ج+337ص، رقعى.
كتاب مزبور شامل درس هشتم تا چهاردهم از سلسله درسهایى است كه دكتر شریعتى در سال 1350 در حسینیه ارشاد القا كرده است. از آنجا كه این كتاب حاصل سخنرانى است و نوشته نشده، مطالب آن فاقد دسته بندى و نظم منطقى است و گاه مطالبى خارج از موضوع در آن یافت مى شود. عنوان برخى از مطالب كتاب عبارت است از: ودا، نیروانا، بودا، اعمال و مراسم مذهب بودا، خصوصیات مذاهب هند، بومیان ایرانى و مذهبشان، مذهب زرتشت مذهب دوگانه پرستى، اسلام دینى جهانى.

29. شریعتى، على. تاریخ و شناخت ادیان. مجموعه آثار14. چاپ اول: [تهران]، دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار معلم شهید دكتر على شریعتى، 1359. ج 1، ج+404ص، رقعى.
كتاب حاضر مشتمل بر هفت درس از سلسله درسهایى است كه دكتر شریعتى در سال 1350 در حسینیه ارشاد القا كرده است. از آنجا كه این كتاب حاصل سخنرانى است و نوشته نشده، مطالب آن فاقد دسته بندى و نظم منطقى است و گاه مطالبى خارج از موضوع در آن یافت مى شود. كتاب حاضر پیش از این با عنوان جامعه شناسى ادیان (بى م، بى نا، بى تا) در 513 صفحه به قطع وزیرى منتشر شده بود. عنوان برخى از مطالب كتاب عبارت است از: فتیشیسم، انیمیسم، توتمیسم، تعریف دین، روح و بینش غربى، روح و بینش شرقى، ادیان ابتدائى چینى، تائوئیسم، خصوصیات كنفوسیوس، ورود به دنیاى هند، توحید، تثلیث.

30. عامرى، ابوالحسن. الاعلام بمناقب الاسلام. تصحیح احمد عبدالحمید غراب. ترجمه احمد شریعتى و حسین منوچهرى. چاپ اول: تهران، مركز نشر دانشگاهى، 1367. 338ص، وزیرى.
نویسنده كتاب، ابوالحسن محمد بن ابوذر یوسف عامرى نیشابورى، از دانشوران و فیلسوفان كم آوازه اسلامى است كه در قرن چهارم مى زیست. در آغاز كتاب پیشگفتار مصحح متن عربى، احمد عبدالحمید غراب، آمده و در آن به زندگى و اندیشه عامرى پرداخته شده است. سپس ترجمه كتاب و آنگاه متن عربى آن آمده است. عامرى در این كتاب به مقایسه شش دین پرداخته است: اسلام، یهودیگرى، مسیحیگرى، ستاره پرستى، زرتشتیگرى، شرك. او این ادیان را در موضوع اعتقادات و عبادات مقایسه كرده و در كتاب دیگر خود با عنوان الابانة عن علل الدیانة، كه در دست نیست، به مقایسه ادیان در معاملات و حدود پرداخته است.
هدف عامرى از مقایسه ادیان، نشان دادن برترى اسلام بر دیگر ادیان است. از این رو او ادیان دیگر را از لابلاى اسلام و در ضمن آن مورد تحقیق قرار داده و بیشتر درباره اسلام تامل كرده است. او در مقدمه كتاب مى گوید: درصدد برآمدم كتابى تصنیف كنم تا اجمالا بخشى از فضایل و مناقب اسلام را دربرداشته باشد و كاوشگر در این آیین بداند كه شایسته است اسلام ناسخ همه آیینها و دوام و ثباتش همیشگى باشد و نسخ و تغییر در آن راه نیابد. هرچند كتاب حاضر دقیقا درباره تاریخ ادیان نیست و عامرى چنین هدفى در این كتاب نداشته، ولى او در ضمن نشان دادن برترى اسلام بر دیگر ادیان به طور جسته گریخته به این عرصه وارد شده است. مطالب كتاب، پس از سرآغاز آن، در ده فصل و خاتمه گنجانیده شده است. فصل اول تا سوم كتاب درباره ماهیت و اهمیت علم است. فصل چهارم به بعد داراى این عناوین است: سخن در شناخت پایه هاى دین، سخن در برترى اسلام به اعتبار اصول اعتقادى، سخن در برترى اسلام به اعتبار اصول عبادى، سخن در برترى اسلام به اعتبار سیاسى، سخن در برترى اسلام به اعتبار گروههاى تحت حكومت، سخن در برترى اسلام به اعتبار نسلها و نژادها، سخن در برترى اسلام به اعتبار فرهنگ، سخن در شبهه هاى دشمنان اسلام.

31. فخر الاسلام، محمدصادق. افتخار اسلام بر سایر ادیان. مقدمه میرزا ابوالفضل زاهدى قمى. چاپ سوم: [قم]، غفور آقازاده سلطانى، 1361. یو+160ص، رقعى.
نویسنده كتاب قبلا مسیحى بوده و سپس اسلام آورده و این كتاب را در سال 1322 قمرى نوشته و آن را خلاصة الكلام فى افتخار الاسلام نامیده است. اغلب مطالب كتاب درباره دین یهود و مسیح و اسلام است. نویسنده با بررسى مقایسه اى این سه دین در موضوع خدا و نبوت و معاد، تنها دین حق را اسلام دانسته و بر یهودیت و مسیحیت اشكال گرفته است.

32. فضائى، یوسف. سیر تحولى دین هاى یهود و مسیح. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطبوعاتى عطائى، 1361. 380ص، رقعى.
بخش اول كتاب درباره «دین یهود» و بخش دوم آن درباره «دین مسیح » است. در بخش اول از این مسائل سخن رفته است: منشا و سرگذشت قوم یهود، تاریخ خروج قوم یهود از مصر، انبیاء بنى اسرائیل، دین قوم یهود پیش از موسى، دین یهود بعد از موسى (شریعت موسى)، عقاید اصلى و مناسك فرعى دین یهود، معبد اورشلیم و آثار حضرت موسى، نفوذ افكار ایرانى و یونانى در عقاید یهود، ظهور مذاهب و تالیف كتب جدید، انتشار دین یهود در ایران. در بخش دوم به این مسائل پرداخته شده است: سرگذشت عیسى مسیح قبل از بعثت، غسل تعمید و آغاز بعثت، تعالیم و پیروان و شاگردان عیسى، مصلوب شدن عیسى، كتاب عهد جدید انجیلها و رساله ها، انتشار دین مسیح در اروپا، عقاید و مناسك اصلى و ابتدائى دین مسیح، تكامل الهیات دین مسیح، پیدایش مذاهب در دین مسیح، انتشار دین مسیح در ایران.

33. قرنى گلپایگانى، حسین. موازنه بین ادیان چهارگانه زرتشت. یهود. مسیح. اسلام. چاپ دوم: قم، نویسنده (چاپخانه علمیه)، 1364. 261ص، وزیرى.
كتاب یادشده عهده دار تحقیق درباره دین زرتشت، یهود، مسیح و اسلام است. نویسنده بدین علت تنها به تحقیق درباره ادیان فوق بسنده كرده كه فقط آنها را ادیان آسمانى و توحیدى مى داند. نیمى از كتاب درباره دین اسلام و اثبات حقانیت آن است و در نیمه دیگر به دین زرتشت و یهود و مسیح پرداخته و انتقاداتى بر آنها شده است. در انتقاد به دین یهود و مسیح بویژه بر تورات و انجیل كنونى انتقاد شده و در بحث از دین اسلام بر قرآن تكیه و تاكید و اهمیت آن نشان داده شده است. پایان بخش كتاب بحث درباره اصول اعتقادى اسلام است.

34. كیخسرو اسفندیار. دبستان مذاهب. با یادداشتهاى رحیم رضازاده ملك. چاپ اول: تهران، كتابخانه طهورى، 1362. ج 1، 393ص، وزیرى.
كتاب حاضر از این پیش بارها در ایران و هندوستان چاپ و به چند زبان ترجمه شده است. در نویسنده كتاب اختلاف است. بسیارى آن را به شیخ محسن كشمیرى، متخلص به فانى، نسبت داده اند. با وصف این چنین مى نماید كه نویسنده، كیخسرو اسفندیار، فرزند آذر كیوان است. وى به دین زرتشتى و از فرقه آذر كیوان و مقیم هندوستان بوده و تالیف كتاب را در نیمه دوم قرن یازدهم به فرجام رسانده است. مطالب كتاب به دوازده بخش تقسیم و هر بخش به «تعلیم » نامیده شده است. فهرست مطالب كتاب به ترتیب ذیل است: تعلیم نخست در معرفت عقاید پارسیان، تعلیم دوم در بازنمودن عقاید هندوان، تعلیم سیوم در عقیده قراتبتیان، تعلیم چهارم در لختى از عقاید یهود، تعلیم پنجم در عقاید ترسا، تعلیم ششم در حقیقت محمدیان و اهل اسلام، تعلیم هفتم در عقیده صادقیه، تعلیم هشتم در عقیده واحدیه و امناء، تعلیم نهم در بیان حال روشنیان، تعلیم دهم در عقاید الهیه، تعلیم یازدهم در عقاید حكماء، تعلیم دوازدهم در عقاید صوفیه. تعلیقات كتاب، به قلم رحیم رضازاده ملك، جلد دوم آن است. در این جلد بحث مبسوطى درباره مؤلف دبستان مذاهب، موضوع آن و نسخه هاى خطى و چاپى آن شده است. و سرانجام تعلیقات بر كتاب آمده و چند فهرست براى آن فراهم شده است. نویسنده تعلیقات، كتاب را به لحاظ علمى، مخدوش و ضعیف دانسته و برخى از ادیان و مذاهبى را كه نویسنده به آنها پرداخته، داراى واقعیت خارجى ندانسته و نشان داده كه ماخذ بسیارى از گفته هاى نویسنده افواه عوام بوده است.

35. گئر، جوزف. سرگذشت دینهاى بزرگ. ترجمه ایرج پزشك نیا. چاپ دوم: تهران، سازمان كتابهاى جیبى با همكارى مؤسسه انتشارات فرانكلین، 1345. 272ص، جیبى.
مطالب كتاب به سه پاره (كتاب) تقسیم شده و هر كتاب داراى چند بخش است. در كتاب نخست با عنوان «دینهاى سرزمین هند»، در ضمن سه بخش از آیین بودا، آیین جینى و هندوئیسم سخن رفته است. كتاب دوم ذیل عنوان «دینهاى چین و ژاپن »، دربردارنده سه بخش و درباره آیین كنفوسیوس، آیین لائوتسه و آیین شینتو است. «گرایش به یكتاپرستى » عنوان كتاب سوم است و شامل پنج بخش و درباره آیین زرتشت، آیین یهود، آیین مسیح، آیین اسلام و اصلاح كنندگان آیین مسیح است.
36. مبلغى آبادانى، عبدالله. تاریخ ادیان و مذاهب جهان از 35هزار سال قبل تا اسلام و مذاهب و فرق در اسلام. چاپ اول: قم، انتشارات منطق (سینا)، 1373. ج 3، ص 1456-913 [544ص] +س+ل+ذ+خ+ب، وزیرى. تصویر.
این جلد از كتاب درباره دین اسلام است. در آغاز، تاریخ اسلام تا هنگام درگذشت رسول خدا ص و سپس شرح حال ائمه طاهرین ع آمده است. آنگاه از «مذاهب پنجگانه در اسلام » و سپس از «فرقه هاى اسلامى » و «فرقه هاى كلامى » سخن رفته است. بحث بعدى درباره «تصوف اسلامى » است كه در آن فقط به حلاج پرداخته شده است. در ادامه از «نهضت هاى فكرى فرهنگى جهان اسلام »، «دیگر مذاهب و فرق اسلامى »، «مهم ترین فرقه هاى غلاة و گزافه گویان » و فرقه هاى شیخیه و بابیه و احمدیه و بهائیت و وهابیت سخن رفته است.

37. مبلغى آبادانى، عبدالله. تاریخ ادیان و مذاهب جهان از 35هزار سال قبل تا اسلام و مذاهب و فرق در اسلام. چاپ اول: قم، انتشارات منطق (سینا)، 1373. ج 2، ص 911-449 [463ص] +ش+ذ+ث+پ+ذ، وزیرى. تصویر.
این جلد از كتاب عهده دار بحث درباره این مسائل است: دین مانى، آئین مزدك، ادیان مردم بین النهرین باستان (بابلیان، اكدیان، آشوریان، حتان، فروكیان، فنیقیان، حامورایى یان)، دین یهود، دین عیسى، دین صابئین، اسلام; دین حنیف حضرت ابراهیم.

38. مبلغى آبادانى، عبدالله. تاریخ ادیان و مذاهب جهان از 35هزار سال قبل تا اسلام و مذاهب و فرق در اسلام. چاپ اول: قم، انتشارات منطق (سینا)، 1373. ج 1، ص 448+ ح+ت+چ+ب+ذ، وزیرى. تصویر.
جلد اول و دوم این كتاب درباره تاریخ ادیان جهان و جلد سوم آن درباره دین اسلام است. اغلب مطالب كتاب اقتباس از تحقیقات و كتابهاى دیگران است. در این جلد از كتاب پس از بحث مختصرى درباره تاریخ و دین، از این مسائل سخن گفته شده است: مذاهب بدوى تاریخ، ادیان و مذاهب مصر باستان، ادیان و مذاهب روم باستان، ادیان و مذاهب یونان باستان، ادیان و مذاهب باستانى ژاپن، ادیان و مذاهب چین باستان، ادیان و مذاهب هند، ادیان و مذاهب ایران باستان.

39. مسعود انصارى، عبدالحسین. زندگانى من: سیرى در ادیان و عرفان شرق و نگاهى به هنر و تاریخ. تهران، انتشارات ابن سینا، 1354. ج 6، هشت+280ص، وزیرى.
دوره كامل این كتاب دربردارنده زندگى نویسنده است كه سالها عهده دار امور سیاسى بوده است. وى در این جلد از كتاب ضمن توصیف شرح حال خویش و سفرش به هند و عهده دار شدن سفارت ایران در هند، باختصار از ادیان سخن گفته است. عنوان برخى از مطالب كتاب چنین است: مبانى اسلام، اساس ادیان هند، بودائیزم، جینیزم، فرقه سیخ، قلندرها و مرتاضین.

40. مشكور، محمدجواد. خلاصه ادیان در تاریخ دینهاى بزرگ. چاپ چهارم: [تهران]، انتشارات شرق، 1369. بیست+463ص، وزیرى. تصویر، نقشه.
كتاب فوق حاصل درسهایى است كه نویسنده در طى بیست سال تدریس تاریخ ادیان در دانشگاه به دانشجویان القا كرده است. در دیباچه كتاب از سرگذشت تاریخ ادیان بحث شده و در فصل اول كتاب به تعریف برخى از اصطلاحات، مانند دین، مذهب، شریعت، خداشناسى و علم الاساطیر، پرداخته شده است و در فصل دوم به «دینهاى آغازین ». در ادامه، از فصل سوم تا دهم، از این ادیان سخن رفته است: دینهاى چین و ژاپن، دینهاى هندى، دین مزدیسنى یا زردشتى، دین یهود، دین مسیح، مذاهب گنوسى و عرفانى ثنوى، دینهاى عرب جاهلى، دین اسلام.

41. منوچهرى، محمدعلى (م. م). مذهب و سیاست در جهان. چاپ اول: [تهران]، انتشارات هاد، 1371. 760ص، وزیرى.
در آغاز از «پیدایش دین »، «نظرى به مذاهب باستانى »، «مذهب در خاورمیانه »، «مذهب در نزد آرین ها»، «مذهب در میان یونانى ها و رومیان »، «نظرى به مذاهب آسمانى » و «مذهب و سیاست » سخن رفته است. بحث بعدى كتاب درباره مسیحیت است كه در آن تاریخ مسیحیت از قرن اول تا بیستم میلادى گزارش شده است. آنگاه از «دولت اسرائیل » و سپس از «مذهب و سیاست در ایران باستان » سخن رفته است. در ادامه به دین اسلام پرداخته شده و تاریخ ایران و اسلام از قرن اول تا چهاردهم هجرى ارائه شده است. بیشتر مطالب كتاب به دین مسیحیت و اسلام اختصاص داده شده و در بحث از این دو دین به تاریخ غرب و ایران كه خارج از موضوع است پرداخته شده است.

42. ناس، جان. تاریخ ادیان. ترجمه على اصغر حكمت. ویراسته پرویز اتابكى. چاپ چهارم (چاپ اول از ویراسته جدید): تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1370. ب+848ص، وزیرى.
این اثر، به گفته ناشر، «كتاب منحصر به فردى است كه در زمینه تاریخ جمیع ادیان در دسترس عموم قرار دارد» و «از متون درسى دانشگاهى است ». (ص الف وب). در چاپ حاضر، ترجمه با متن مقابله شده و برخى از مطالب كتاب كه ترجمه نشده بود، ترجمه شده و اصلاحاتى انجام شده است. كتاب حاضر داراى چهار بخش و شانزده فصل است. در پایان هر فصل، غیر از فصل شانزدهم كه درباره اسلام است، منابعى براى مطالعه بیشتر پیشنهاد شده است. پایان بخش كتاب فهرست مآخذ و فهرست راهنما (نمایه) است. فصلهاى كتاب داراى این عناوین است: دین در قبل از تاریخ و در فرهنگهاى ابتدایى، ادیان اقوام پیشین، هندوییزم قدیم، جینیزم، بودیزم در مراحل اولیه، تحولات مذهبى در بودا، هندوییزم در قرون اخیر، آیین سیخ یاسیك، دین چینیان و مذهب تائو، كنفوسیوس و كنفوسیانیزم، شینتو، كیش زردشتى یا آیین دوگانه پرستى اخلاقى، مذهب یهود، مسیحیت در آغاز ظهور، تحولات مذهب عیسوى، اسلام.

43. نورانى اردبیلى، مصطفى. بررسى عقاید و ادیان و رفع شبهات و صداهاى ناموزون از ساحت دین اسلام و دعوت تشنه گان حقیقت و جویاى راه صحیح بسوى تشیع. چاپ دوم: [قم]، بى نا (مركز پخش: كتابفروشى حضرت مهدى)، 1386ق. 503ص، وزیرى.
در این اثر هم به تاریخ ادیان و هم مذاهب اسلامى پرداخته شده است. مطالب كتاب دسته بندى شده و منظم نیست و برخى از مباحث آن خارج از موضوع است. بیشتر مطالب كتاب درباره اسلام و تشیع است و رنگ تبلیغى دارد. برخى از عناوین كتاب چنین است: آتش پرستى، بت پرستى، مذهب مجوس: مغان، آیا زردشت پیغمبر بود؟ آئین مزدك، آئین مانى، آئین كنفوسیوس، توحید، عدل، نبوت، آئین كهن یهود، دین مسیح چگونه بازیچه دین سازان گردید، فرقه غالیه، فرقه اسماعیلیه، فرقه هاى دراویش.

44. نورى، یحیى. اسلام و عقائد و آراء بشرى یا جاهلیت و اسلام. چاپ هشتم: تهران، مجمع مطالعات و تحقیقات اسلامى و مجمع معارف اسلامى، 1357. سى وهفتم+768ص، وزیرى. تصویر، جدول.
كتاب مزبور عهده دار بررسى ادیان و اثبات برترى دین اسلام بر دیگر ادیان است. نویسنده در بحث از اسلام بتفصیل سخن گفته و یك بخش از چهار بخش كتاب را به آن اختصاص داده است. مطالب كتاب در چهار بخش گنجانیده شده است. بخش اول در شرح انحرافات اعتقادى و عملى جوامع و آیینها و ادیان مختلف، غیر از جزیرة العرب، پیش از ظهور و همزمان ظهور اسلام است. برخى از عناوین این بخش چنین است: اوضاع عمومى روم شرقى، اوضاع عمومى ایران باستان، آئین ودائى، آئین برهمنى، آئین هندو، آئین جینى، آئین بودا، توتمیسم، آنى میسم. بخش دوم عهده دار تحقیق درباره قبیله هاى جزیرة العرب، آئین بت پرستى و ادیان شایع در آن سرزمین است. در این بخش از جمله به این مسائل پرداخته شده است: مناسك بت پرستان عرب، حنیفیه یا آئین ابراهیم، آئین مجوس، آئین یهود، آئین صابئى، آئین مسیحیت. بخش سوم درباره خرافات و مبارزه اسلام با آن است و در ضمن آن از جمله به این مسائل پرداخته شده است: اوتارالقسى، عطسه، حبس البلایا، غول، طیره. آخرین بخش كتاب درباره برخى از سنتهاى اجتماعى و اخلاقى جاهلیت عرب و ابطال و نسخ یا اصلاح آنها از طرف اسلام و برخى از قانونهاى اسلام است. عنوان برخى از مباحث این بخش چنین است: اقسام نكاح و امور مربوط بآن در جزیرة العرب، طلاق و انواع آن و سنن ظالمانه عرب در این باب، حكومت و سلطنت در عرب جاهلى و حكومت در اسلام، راههاى معیشت و نظامات تجارت در جاهلیت و در اسلام.

45. نیبرگ، هنریك ساموئل. دینهاى ایران باستان. ترجمه سیف الدین نجم آبادى. چاپ اول: تهران، مركز ایرانى مطالعه فرهنگها، 1359. هفده+بیست وسه+526ص، وزیرى.
تهذیب و تكمیل درسهایى است كه نویسنده در سال 1935 تحت همین عنوان القا كرده است. گرچه عنوان كتاب دینهاى ایران باستان است، ولى هسته اصلى آن را زردشت و دین او تشكیل مى دهد و بیشتر مطالب كتاب در این باره است. نویسنده در پیشگفتار كتاب گفته است: «نمائى كه من از زردشت و دین زردشتى رسم كرده ام، با آنچه تاكنون شده فرقهاى بنیادین دارد. » بر این كتاب نقدهاى متعددى نوشته شده كه از جمله مى توان به كتاب هرتسفلد، تحت عنوان زردشت و جهان او، اشاره كرد. مطالب كتاب در هشت بخش گنجانیده شده است: سرچشمه ها و دشوارى ها، زردشت در تاریخ، دین اجتماعى ایران باستان: انجمن دینى میژه، دین اجتماعى ایران باستان: انجمن دینى گاهان، كاركرد زردشت 1:یزدانشناسى و جهان پسین، كاركرد زردشت 2:دین زردشتى، اوضاع دینى در غرب، زمان ساسانیان: مجموعه اوستا.