بررسی وجوه مستثنای آیه مودت

آیه مودت

در آیه 23 سوره مبارکه شوری می خوانیم: «قل لا أسألکم علیه أجرا إلا المودة فی القربی؛ (ای پیامبر)، بگو من از شما هیچ مزدی در برابر رسالتم نمی خواهم جز محبت و مودت در حق خویشاوندانم.» آری، پیامبر (ص) در برابر تبلیغ پیام الهی از مردم اجر و مزدی نمی خواهد مگر یک چیز که مستثنا شده و آن "المودة فی القربی" است. اما در اینکه این عبارت به چه معناست نظریات و اقوال مختلفی بیان شده است. در ادامه به بیان این وجوه و احتمالات می پردازیم.

وجوه طرح شده در معنای "المودة فی القربی"

وجوهی را که در معنای مستثنای این آیه ذکر کرده اند عبارت است از:
1. بر این تبلیغ مزدی از شما درخواست نمی کنم، جز دوستی با خویشاوندان نزدیکم. ( این وجه از امام علی بن الحسین و امام محمد باقر و امام جعفر صادق (ع) و سعید بن جبیر و سدی و عمرو بن شعیب نقل شده و تمام مفسران شیعه و گروهی از مفسران اهل تسنن آن را اختیار کرده اند.
2. مزدی از شما درخواست نمی کنم، جز دوست داشتن تقرب به خدا؛ یعنی دوست داشته باشید که با انجام عمل صالح و اطاعت فرمان خدا، به خدا تقرب بجویید. (این وجهی است که گروهی آن را از حسن بصری نقل کرده اند.)
3. مزدی از شما نمی خواهم، جز دوست داشتن من به خاطر قرابتی که بین من و شما وجود دارد. (این وجهی است که از ابن عباس، قتاده، مجاهد، سدی، ضحاک، ابن زید و عطاء بن دینار نقل شده است.)
4. هر سه وجه مزبور در معنای آیه کریمه صحیح است. (این وجهی است که از کلام میبدی استفاده می شود.)
5. از شما بر این تبلیغ مزدی نمی خواهم، جز این که بعضی از شما بعضی دیگر را دوست بدارد و با خویشاوندانتان صله و ارتباط داشته باشید. (این وجه را شیخ طوسی با عنوان «قال بعضهم» ذکر و ابوحیان و آلوسی از عبدالله بن قاسم نقل کرده اند.)
6. از شما مزدی نمی خواهم، جز این که با عمل صالح و اطاعت ها به خدا تقرب بجویید. (این معنا گرچه به معنای دوم نزدیک است، ولی غیر آن است و از این رو، شیخ طوسی آن را غیر از معنای دوم به شمار آورده و از آن با تعبیر «قال آخرون» یاد نموده و آلوسی آن را از عبد بن حمید از حسن نقل کرده است.)

اثبات وجه معتبر و معنای صحیح آیه مودت
معنای صحیح آیه کریمه همان وجه اول است؛ زیرا این معنا، هم با ظاهر مفردات آیه کریمه سازگار است و هم با روایاتی که در بیان معنای «القربی» در کتاب های شیعه و سنی آمده، هماهنگ می باشد. بر این مدعا، از دو طریق می توان استدلال کرد.

استدلالات در معنای آیه

الف: ظاهر آیه کریمه
«المودة» به نظر برخی از لغت دانان، مصدر و به نظر برخی از آنان، اسم مصدر است و به معنای «محبت» و «دوست داشتن» آمده و برای بعضی از هم خانواده های آن مانند «ودادة» و فعلی که از آن اشتقاق می شود، معنای تمنی و آرزوی چیزی را داشتن نیز ذکر شده است. به نظر می رسد از آنجا که در متعلق این آیه کریمه، «فی» وجود دارد، "المودة" اسم مصدر و به معنای محبت و دوستی است و الف و لام آن نیز الف و لام جنس است؛ زیرا اصل در الف و لام، جنس بودن است، مگر این که قرینه ای بر خلاف آن باشد که در این جا وجود ندارد.
فیومی در مصباح، «قربی» و «قربة» و «قرابت» و «قرب» را مصدر «قرب» دانسته است و سپس در بیان فرق این کلمات می گوید: «قرب در مورد مکان گفته می شود و قربت در مورد منزلت و "قربی" و "قرابت" در مورد رحم و خویشاوند به کار می رود.» از آنچه نقل شد، نتیجه گرفته می شود که «قربی» مصدر است و به معنای نزدیکی در نسب و رحم می باشد. ولی ابن منظور به نقل از تهذیب در جمع «قریب»، در مورد زنان، «قرائب» و در مورد مردان، «اقارب» را ذکر می کند و می گوید: اگر «قربی» گفته شود نیز جایز است.
از این گفته، استفاده می شود که ممکن است "قربی" به معنای نزدیکان و خویشاوندان نیز باشد، ولی چون معنایی است غیر مشهور، نیاز به قرینه دارد. در جمله ای که مشتمل بر استثنا باشد، فعل متعلق به آنچه پس از استثنا آمده همان فعلی است که پیش از آن وجود دارد، با این تفاوت که از نظر نفی و اثبات، عکس یکدیگرند.
بنابراین، فعل متعلق به «المودة» همان فعل «أسألکم» است که در جمله مستثنا منه به صورت منفی آمده و به قرینه این که گوینده این کلام و درخواست کننده مودت، نبی اکرم (ص) است، به مناسبت حکم و موضوع، مشخص می شود که مقصود از «القربی» خویشاوندان و نزدیکان آن حضرت است؛ زیرا مودت آنان مناسبت دارد که اجر تبلیغ آن حضرت قرار گیرد؛ اما مودت هر کس با خویشاوندان خود (که به اصطلاح «صله رحم» نامیده می شود) مناسبتی ندارد که اجر تبلیغ آن حضرت قرار گیرد.
با بیان مزبور، آیه کریمه ظهور پیدا می کند در این که مورد درخواست، مودت به نزدیکان نسبی پیامبر اکرم (ص) باشد، اما اینکه مقصود مطلق نزدیکان نسبی آن حضرت است یا افراد خاصی از آن هاست، مطلبی است که پس از مراجعه به روایات، می توان درباره آن نظر داد. بلی، با قطع نظر از روایات اطلاق، آیه شریفه شامل همه خویشاوندان نزدیک آن حضرت می شود.

ب: روایات
روایات فراوانی از طریق شیعه و سنی در معنای این آیه کریمه و بیان مقصود از «القربی» در بسیاری از کتاب های حدیث و تفسیر وجود دارد که توجه به آن روایات هرگونه شبهه و تردیدی را نسبت به مفاد آیه کریمه برطرف می کند. مرحوم آیة الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی در تعلیقه بر کتاب احقاق الحق، از 46 نفر از بزرگان اهل سنت که روایات مربوط به این آیه کریمه را با سندهای متعدد در کتاب های خود آورده اند نام می برد. محدث خبیر، سیدهاشم بحرانی، نیز در کتاب غایة المرام، هفده روایت از طریق عامه و 22 روایت از طریق خاصه در این مورد نقل کرده است.
عالم بزرگ اهل تسنن، ابوالقاسم حاکم حسکانی، در کتاب شواهد التنزیل 22 روایت را در ذیل این آیه کریمه گردآورده است که 16 حدیث آن مناسب با معنای اول است؛ زیرا «القربی» را به خویشاوندان نبی اکرم (ص) معنا و بر آنها تطبیق داده است و در 7 حدیث به نام علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) تصریح شده و در پاورقی آن نیز 25 روایت در این مورد ذکر گردیده است. در تفسیر نورالثقلین نیز 22 روایت از کتاب های خاصه جمع آوری شده است که همه آن ها با مضامین گوناگون دلالت می کند بر این که مقصود از «القربی» اقربای نبی اکرم (ص) است و معنای صحیح در تفسیر آیه کریمه، همان معنای اول است.
روایت ابن عباس از این جمله است. احمد بن حنبل با سند متصل از ابن عباس چنین روایت می کند: «زمانی که "قل لا أسألکم علیه أجرا الا المودة فی القربی" نازل شد، گفتند: ای رسول خدا، قرابت "خویشان نزدیک" تو، که مودت آنان بر ما واجب شده است، چه کسانی هستند؟ فرمود: علی و فاطمه و پسرانشان.»
از این روایت به خوبی نمایان است که برای مسلمانان آن زمان معلوم بوده مقصود از «القربی» در این آیه کریمه، قرابت (خویشان نزدیک) نبی اکرم (ص) است و سؤال آنان از تعیین افراد آن بوده است و از اینکه حضرت در پاسخ سئوال آنان در مقام بیان افرادی از خویشان خود، که در این آیه منظورند، فقط همان چهار بزرگوار را نام می برد، معلوم می شود که در این آیه از خویشاوندان حضرت در آن زمان، خصوص آن چهار نفر مراد بوده اند و جز آن چهارنفر هیچ یک از خویشاوندان حضرت که در آن زمان موجود بوده اند مشمول این آیه کریمه نبوده اند؛ زیرا اگر غیر از آنان شخص دیگری از افراد موجود در آن زمان مراد می بود، پیامبر (ص) نام او را نیز ذکر می فرمود. و با توجه به این بیان دلالت روایت بر صحت معنای اول آشکار می باشد.
با توجه به این روایات، یقین حاصل می شود که معنای صحیح آیه کریمه همان وجه اول است که مفسران شیعه اختیار کرده اند و سایر وجوهی که در کتاب های تفسیر در معنای آیه کریمه ذکر شده همه ناصحیح است. برای تکمیل بحث، وجوه دیگر بررسی و نادرستی آن ها بیان می گردد.

بررسی سایر وجوه و اثبات نادرستی آنها

نادرستی وجه دوم
معنایی که در وجه دوم از حسن بصری نقل کرده اند، با توجه به موارد ذیل بطلانش آشکار است و نمی توان آیه کریمه را بر آن حمل نمود:
1. «قربی» در لغت، به معنای نزدیکی در نسب است و استعمال آن به معنای «قریب به خدا» مخالف معنای لغوی آن است. و چنانکه گفته شد «قرب» در مورد مکان گفته می شود و «قربت» در مورد منزلت و «قربی» و «قرابت» در مورد خویشاوندی نسبی به کار می رود.
در قرآن کریم نیز سیزده مورد کلمه «قربی» همراه با پیشوندهایی از قبیل «ذی»، «ذوی»، «اولوا» در مورد خویشاوندان و نزدیکان نسبی به کار رفته و در مورد نزدیکی و تقرب به خدا هیچ استعمال نشده است. در مورد تقرب و نزدیکی به خدا، کلمه «قربة» و «قربات»، که جمع آن است، به کار رفته و اگر دراین آیه نیز مقصود، تقرب و نزدیکی به خدا می بود، کلمه «قربة» با «قربات» به کار می رفت.
2. در صورتی که «قربی» به معنای تقرب باشد، «مودت» نیز باید به معنای مصدری باشد تا به دوست داشتن تقرب به خدا معنا شود و در این صورت، وجه مناسبی برای کلمه «فی» وجود ندارد؛ زیرا برای بیان دوست داشتن تقرب در زبان عربی به حرف ربط «فی»، نیازی نیست و دوست داشتن در تقرب به خدا نیز معنای مناسبی نخواهد بود.
3. دلیل دیگر بر نادرستی این تفسیر وجود روایات فراوانی است که در معنای «قربی» و تفسیر آن به «آل محمد» و به خصوص حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین (ع) از طریق عامه و خاصه نقل شده است.

نادرستی وجه سوم
معنایی که در وجه سوم برای آیه کریمه بیان گردیده است و به ضحاک و مجاهد و سدی و برخی دیگر نسبت داده شده عبارت است از اینکه پیامبر (ص) به مشرکان بفرماید: "من بر تبلیغ خود مزدی از شما درخواست نمی کنم، جز این که مرا به سبب قرابتی که بین من و شما هست، دوست بدارید" و این معنا از جهاتی غیر قابل قبول است:
1. طبق این معنا مخاطب در آیه کریمه، خصوص مشرکان قریش و کسانی هستند که یک نحوه قرابت نسبی با نبی اکرم (ص) دارند، در صورتی که این مطلب خلاف ظاهر خطاب عام آیه کریمه و تخصیص بدون دلیل یک خطاب عام است؛ زیرا شان نزول و روایتی که در تایید این معنا ذکر شده مستند معتبری ندارد.
2. بنابراین معنا، کلمه «فی» باید به معنای سببیت و تعلیل باشد و این نیز مجاز و خلاف ظاهر است و لذا نیاز به دلیل و قرینه دارد در حالی که قرینه و دلیل معتبری بر آن وجود ندارد.
3. در فرضی که مشرکان ایمان نیاورده اند و دعوت و تبلیغ پیامبر (ص) را نه تنها خیری برای خود به شمار نمی آورند، بلکه آن را شر می پندارند و وجود مبارک آن حضرت را مزاحم خود تلقی می کنند، مناسبتی ندارد که حضرت بفرماید: «لا أسألکم علیه أجرا؛ از شما پاداش نمی خواهم.» چراکه طرح این مطلب در جایی مناسبت دارد که عملی از سوی درخواست کننده به نفع مخاطبان انجام گرفته باشد، مخاطبان هم آن را قبول داشته باشند و در صدد جبران و دادن مزد به او باشند؛ در غیر این صورت، طرح این کلام با تمسخر و استهزای مخاطبان مواجه می شود و با لحنی خنده آمیز خواهند گفت: مگر بنا بوده ما اجر و مزدی به تو بدهیم! تو چه کرده ای که استحقاق مزد داشته باشی؟!
4. درخواست مودت از مشرکانی که به حضرت کافرند، هرچند به لحاظ قرابت باشد، امری است غیر معقول و حاکی از ضعف و ذلتی برای درخواست کننده که ساحت مقدس نبی اکرم (ص) اجل و اشرف از آن است.
5. این معنا با روایات فراوانی که در معنای «قربی» و در شان نزول آیه کریمه در کتب عامه و خاصه وجود دارد، ناسازگار است.

نادرستی وجه چهارم
همان گونه که بیان شد، ظاهر عبارت میبدی آن است که وی هر سه معنا را برای آیه کریمه صحیح می داند و این نظر علاوه بر اشکالاتی که در ابطال معنای دوم و سوم بیان شد، اشکال دیگری را به خود متوجه می سازد و آن این که چگونه ممکن است هر سه معنا از آیه کریمه اراده شود و حال آنکه بین آن ها مباینت کامل وجود دارد؟ بلی، اگر هر سه از مصادیق یک معنای عام و جزئیات یک معنای کلی بودند، دلالت آیه بر هر سه معنا ممکن بود، ولی چنین نیست؛ بنابر معنای اول، مراد از «قربی» اقربا و نزدیکان خاص نبی اکرم (ص) است و کلمه «قربی» یا با تقدیر پیشوند «اولوا» و «ذوی» و یا به لحاظ اینکه جمع قریب است به معنای وصفی استعمال شده و بنابر معنای دوم «قربی» به معنای تقرب و نزدیک شدن به خداست و به معنای مصدری می باشد و بنابر معنای سوم، به معنای قرابت و خویشاوندی مشرکان با نبی اکرم و به معنای مصدری یا اسم مصدری است و این سه معنا کاملا باهم مباینت دارند و اراده هر سه معنا از کلمه «قربی» مستلزم استعمال لفظ در بیش از یک معنا می باشد که بنابر بعضی از مبانی، غیر ممکن و بنابر بعضی از مبانی، غیر متعارف است. همچنین مراد از «مودت» در معنای اول، دوستی مسلمانان با اقربای ویژه نبی اکرم (ص) و در معنای دوم، دوست داشتن قرب به خدا یا اعمال موجب قرب به خدا و در معنای سوم، دوستی مشرکان با نبی اکرم (ص) است و از این نظر نیز جمع بین این سه معنا ممکن نیست.

نادرستی وجه پنجم
در این وجه، «المودة فی القربی» به دوستی مؤمنان با یکدیگر و ارتباط نیکو داشتن با خویشاوندانشان معنا می شود. این معنا:
اولا، با ظاهر آیه کریمه، که درخواست کننده رسول خدا (ص) و سخن از اجر تبلیغ اوست سازگاری ندارد. مناسبت حکم و موضوع اقتضا می کند که منظور از قربی خویشاوندان و نزدیکان پیامبر (ص) باشد؛ زیرا مودت آنان است که مناسبت دارد اجر تبلیغ آن حضرت قرار گیرد، نه مودت هر کسی با خویشاوندان خود که «صله رحم» نامیده می شود.
ثانیا با روایاتی که «قربی» را به خویشان نزدیک پیامبر (ص) علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) تفسیر کرده ناسازگار است.

نادرستی وجه ششم
وجه ششم (جز اینکه با عمل صالح و اطاعت ها به خدا تقرب بجویید) نیز معنایی کاملا بیگانه از لفظ آیه کریمه "الا المودة فی القربی" است؛ کلمه «المودة»، که در لفظ آیه ذکر شده، در این معنا، نادیده گرفته شده. «قربی» در این وجه، به «تقرب» معنا شده و حال آنکه نه در لغت چنین معنایی برای آن بیان شده و نه در قرآن کریم در چنین معنایی به کار رفته است. در این معنا، کلمات عمل صالح، اطاعت ها، به خدا وجود دارد و حال آنکه هیچ کدام در لفظ آیه نیست. آنچه در این وجه ذکر شده، معنای «الا أن تتقربوا إلی الله بالطاعات و العمل الصالح» است، نه معنای «الا المودة فی القربی». افزون بر بیگانه بودن از لفظ آیه، این وجه با روایات تفسیر کننده «قربی» نیز مخالفت دارد.
بنابراین، معنای صحیح همان معنایی است که در وجه اول بیان شد؛ زیرا تنها این معناست که با ظاهر آیه کریمه و روایات مفسر آن موافق است و این، معنایی است که تمام مفسران شیعه و گروهی از مفسران اهل سنت نیز آن را صحیح دانسته اند.