معنای توبه

توبه در لغت به معناى بازگشتن و برگشتن (رجوع) است. ابن فارس مى نویسد: «توبه یعنى رجوع و بازگشتن.» عرب مى گوید: "تاب من ذنبه" یعنى از گناهش برگشت. "یتوب الى الله توبة و متابا؛ به سوى خداوند بازگشت نموده و روى گردانید." و ابن منظور لغت شناس معروف قرن 7 مى گوید: «توبه بازگشتن از گناه است و تاب الى الله» یعنى از عصیان و گناهکارى به اطاعت و فرمانبردارى خداوند روى آورد. راغب اصفهانی در کتاب المفردات می گوید: «التوب یعنى ترک گناه به بهترین وجه، واژه توبة، از جهاتى از اعتذار رساتر است زیرا اعتذار و عذرخواهى بر سه وجه است:
1. اینکه پوزش خواه بگوید این کار را انجام نداده ام. (کار را از اساس منکر شود)
2. بگوید آن را بدین دلیل انجام داده ام. (عذری برای کارش بتراشد)
3. این کار را انجام داده ام و گناه کرده ام و از بن و بیخ آن را ترک می کنم.
که این معانى وجه چهارم ندارد و قسمت اخیر (یعنى معنى سوم) همان توبه است. توبه در شرع یعنى: 1- ترک کردم گناه به خاطر زشتى آن 2- پشیمانى از انجام آن 3- قصد و اراده و عزم بر ترک بازگشت به گناه 4- و همچنین تدارک نمودن زمینه ممکن براى جلوگیرى از اعاده آن، هر گاه این چهار شرط فراهم شود شرایط توبه و عدم بازگشت به گناه کامل گشته است.»
لازم به یادآورى است که عموم لغت شناسان "توبه" را به معناى مطلق "رجوع "دانسته اند و دسته اى از آنان آن را به معناى "الرجوع من الذنب " (بازگشت از گناه) معنا کرده اند از این رو مجبور شده اند که الفاظى چونان "تواب و ..." را که مکرر در قرآن، روایات و دعاها درباره خدا وارد شده است توجیه نمایند. به عنوان مثال "تواب" را به معناى "بسیار توبه پذیر" معنا کرده اند. به نظر مى رسد همان معناى اول صحیح باشد و توبه به معناى "مطلق رجوع و بازگشت" است و شامل توبه خداوند نیز مى گردد. جناب علامه طباطبایى، مفسر بزرگ قرآن، در سراسر المیزان توبه را به معناى مطلق رجوع تفسیر کرده است.
علامه طباطبایى در این زمینه می فرمایند: «توبه به معناى رجوع است و آن عبارت است از بازگشت بنده به سوى خدا، به وسیله ندامت و پشیمانى از روى گرداندن از خدا و بازگشت خدا به انسان، از این طریق که به وى توفیق توبه عنایت مى کند و ما بارها و بارها گفته ایم که هر توبه و بازگشت انسان به خدا، دو توبه و بازگشت الهى را در بردارد، یکى پیش از توبه انسان است که همان توفیق خداى سبحان و دیگر پس از آن که آمرزش و قبول توبه وى است.»
به تعبیر دیگر "توبه" لفظى است مشترک، میان خدا و بندگان، هنگامى که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوى خدا بازگشته اند زیرا هر گنهکارى در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامى که توبه مى کند به سوى او باز مى گردد.
خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گویى از آنها روى گردان مى شود، هنگامى که خداوند به توبه توصیف مى شود، مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها باز مى گرداند. به همین دلیل "توبه" هنگامى که به بنده نسبت داده مى شود با کلمه "الى" و هنگامى که به خدا نسبت داده مى شود با کلمه "على" متعدى مى شود. در صورت اول "تاب الیه؛ به سوی او رجوع کرد" گفته مى شود و در صورت دوم "تاب علیه؛ بر او رجوع کرد."
امیر مؤمنان علی (ع) توبه را چنین معنى مى کند: «التوبـة نـدم بـالقـلب و اسـتـغـفار بـاللسان و تـرک بـالجـو ارح و اضـمار ان لایعود؛ تـوبـه (عـبـارت از) پـشـیـمـانى قلبى، آمرزش خواهى زبانى، ترک (عملى) گناه با اندام وتصمیم بر عدم بازگشت (به گناه) است.»
استاد شهید مرتضى مطهرى، ضمن بیان سودمندى توبه را بازگشت و انقلاب مقدس درونى مى داند. فشرده نظر آن بزرگوار این است که در جمادات تغییر مسیر نیاز به عامل و نیروى خارجى دارد؛ یک سنگ براى تغییر مسیر نیازمند پرتاب یا وارد کردن نیرو بر آن است. اما گیاهان و حیوانات استعداد شگفتى در این زمینه دارند و آن تغییر مسیر از درون است و انسان استعداد و زمینه بسیار شگفت انگیزترى دارد و آن قیام خود علیه خود است؛ نیروهاى درونى انسان مى توانند علیه خود به پاخیزند و ضمن یک قیام درونى پیروز شده یا شکست بخورند. توبه عبارت است از قیام نیروهاى روحانى و معنوى انسان علیه ابعاد شهوانى و نیروهاى شیطانى وى که در دل جاى خوش کرده و زمام امور و تدبیر اداره انسان را به دست گرفته و او را چونان حیوانى بى شاخ و دم در آورده اند.
مهمترین اثر گناه در دل این است. گناه، دل را ویران تباه و نابود مى کند رجوع و بازگشت نیز باید از همین مکان آغاز شده، در همینجا ببالد و تحقق یابد. توضیح اینکه وقتى انسان به آثار شوم و ویرانگر گناه مى نگرد و مى بیند که چه پیامدهاى مهیب و بزرگى داشته است و او را تا مرز هلاکت رسانیده است با تفکر و تامل عظمت مطلب را درک مى کند، سینه اش به درد آمده و مى سوزد و این سوز سازنده به آتشى مبدل شده و شعله در جانش مى افکند، شعله ها فروزان و فروزانتر شده تا آنجا که گستره و دامن آنها همه جان را فرا مى گیرد و تمامى آثار، برگها، شاخه ها و ریشه هاى گناه را مى سوزاند و خاکستر مى کند و اینجا است که دل به حالت فطریش بازگشته و از آثار ظلمت و طبیعت رهانیده مى شود و معناى آن حدیث معروف که "التائب من الذنب کمن لا ذنب له؛ آن که از گناه توبه کند چونان کسى است که گناه نکرده است" همین است. یعنى آثار شوم گناه از دل وى بیرون مى رود و مانند زمانى مى شود که گناه نکرده و بر فطرت نخستین خود بوده است. پس توبه به معناى "رجوع" است و جایگاه رجوع دل است و بازگشت و رجوع دل همان ندامت و پشیمانى عمیق است که موجب دوری از گناه می شود.
بنابراین توبه تنها پشیمانی و بازگشت نیست. یعنی اگر انسان تحت هر عاملی فقط از راه کج خود باز گردد این توبه شمرده نمی شود. توبه آن وقت است که یک انقلاب درونی در وجود انسان پیدا می شود. یعنی نیروهای شهوانی و غضبی و شیطانی انسان علیه تبهکاری های او قیام کنند و زمام مملکت وجود انسان را در دست بگیرند. این معنای توبه است. توبه یعنی انقلاب درونی انسان. انسان وقتی به مرحله ای می رسد که احساس می کند در چنگال مرگ گرفتار است و عذاب الهی را می بیند، بدیهی است که در آنجا اظهار ایمان می کند، اما این اظهار ایمان، انقلاب مقدس درونی نیست.
گناهان، غفلتها و... حجابهایى است که گوهر جان را زندانى نموده است و بر آن حکومت مى کند و سالک باید در نخستین گام بیدار شود، علیه این سلطه به پا خیزد و با انقلابى از درون، جان را آزاد کند تا بتواند به سوى حق پرواز نماید و این همان توبه است و چون حجابها و پرده ها نسبى و تشکیکى است، این معنا در همه مراتب توبه وجود دارد، چه حجاب از ظلمت باشد. و چه از نور، باید انقلاب درونى و آتش ندامت جان را بلرزاند، متزلزلش کند و با یک دگرگونى و زیر و رویى زمینه سیر روحانى عارف را فراهم آورد. جان و روح توبه همان سوز، درد، انقلاب درونى و آتش ندامت است.
رسول خدا (ص) مى فرمایند: «الندم من الذنب توبة؛ پشیمانی از گناه، توبه است.» و على (ع) مى فرماید: «الندم على الخطیئة استغفار.» و در جاى دیگر نیز مى فرماید: «الندم احد» و باز مى فرماید: «الندم على الخطیئة یمنع عن معاودتها؛ پشیمانی بر گناه از بازگشت به آن جلوگیری می کند.» و مى فرماید: «من ندم فقدتاب؛ به تحقیق کسی که پشیمان شد، توبه کرده است.» و امام باقر (ع) مى فرماید: «کفى بالندم توبة؛ پشیمانی در توبه کفایت می کند.»