جشنهای آئینی زرتشتیان (نوروز و گاهانبار)

آیینهای نوروزی

از جشنهای متعددی که در ایران باستان مرسوم بوده، یا از جشنهای اندکی که از آن عهد به یادگار مانده، هیچ یک به طول و تفصیل نوروز نیست. نوروز تنها جشنی است که یک جشن کوچک تر (چهارشنبه سوری) به پیشواز آن می آید و جشنی دیگر (سیزده به در) به بدرقه آن. اما به غیر از چهارشنبه سوری و سیزده بدر که هر یک آداب خود را دارند، نوروز در گذشته دارای آداب چندی بوده است که امروز تنها برخی از آنها برجای مانده و پاره ای در دگرگشتهای زمانه از بین رفته اند. از رسم های به جا مانده یکی راه افتادن حاجی فیروز است.
حاجی فیروزها با چهره سیاه کرده و لباسی به رنگ قرمز همراه با کلاه دوکی شکل قرمز، دایره و دنبکی به دست می گیرند، به خیابان می آیند و به رقص و شیرینکاری و خواندن اشعاری با ضرب آهنگ رقص می پردازند:
حاجی فیروزه، سالی یه روزه *** همه می دونن، منم میدونم، عید نوروزه
ارباب خودم سلام علیکم *** ارباب خودم سر تو بالا کن
ارباب خودم منو نیگا کن *** ارباب خودم لطفی به ما کن
ارباب خودم بزبز قندی *** ارباب خودم چرا نمی خندی؟
بشکن بشکنه بشکن *** من نمی شکنم بشکن
اینجا بشکنم یار گله داره *** اونجا بشکنم یار گله داره!
این سیاه بیچاره چقد حوصله داره
در کشورهای دیگر حاجی فیروز ایرانیان با لباس قرمز و صورت نقاشی شده به رقص و پایکوبی می پردازد.

خانه تکانی
خانه تکانی از دیگر آئینهای نوروز است. ده پانزده روز مانده به نوروز خانه تکانی شروع می شود. در این آئین، همه وسایل خانه گردگیری و شستشو می شود و پاک و پاکیزه می گردد. چنان زوایای خانه را می روبند که اگر تا یک سال دیگر هم آن زوایا از چشم خانم خانه پنهان بماند یا فرصت پاکیزه سازی آنها به دست نیاید، قابل تحمل باشد. وسواس برای این پاکیزه سازی تا به حدی است که در و دیوار خانه اگر نه هر سال، هر چند سال یکبار نقاشی می شود. پس از خانه تکانی، نوبت سبزه کاشتن می شود. مادران حدود یک هفته مانده به نوروز، مقداری گندم و عدس و ماش و شاهی در ظرفهایی زیبا می ریزند و خیس می دهند تا آهسته آهسته بروید و برای سفره نوروزی آماده گردد.

کارت شادباش
کاری که پس از شکل گیری روشهای جدید ارتباطی مانند نامه نگاری، یا شکل جدیدتر آن نامه های الکترونیکی رواج یافته، ارسال کارت شادباش است؛ یک هفته پیش از آغاز سال نو، زمان ارسال کارتهای شادباش فرا می رسد، فرستادن کارت شادباش برای همه دوستان و آشنایان، و اقوامی که در دیگر کشورها یا شهرها زندگی می کنند، البته کاری پسندیده است، امروزه و بعد از رواج تلفن بیشتر به یک تلفن برای گفتن تبریک سال نو پس از تحویل سال بسنده می کنند.

چهارشنبه سوری

در این زمان دیگر چهارشنبه سوری فرا رسیده و باید از روی آتش پرید. چهارشنبه سوری خود به مثابه یک جشن مستقل، آداب خود را دارد. آتش افروختن و پریدن از روی آتش، خوردن آجیل چهارشنبه سوری و جز اینها. در چهارشنبه سوری همچنین آئینهایی چون فالگوش نشینی، قاشق زنی، بخت گشائی، کوزه شکنی، رفع نحسی و مانند آنها رسم بوده است که امروز دیگر چندان باب نیست و اگر باشد در برخی روستاهاست. پس از چهارشنبه سوری، نوروز فرا می رسد. آماده کردن سفره نوروزی، خرید میوه و شیرینی و آجیل، آماده شدن برای تحویل سال، دعای تحویل سال، دید و بازدید عید، عیدی دادن و عیدی گرفتن همه در طول روزهای عید انجام می شود.

سفره هفت سین
در کشورهای مختلف هفت سینهای متفاوتی پهن می شود، حتی در برخی از نقاط ایران و دیگر کشورها به جای هفت سین، هفت شین پهن می کنند، سفره هفت سینی که امروزه بیشتر مرسوم است داری هفت مورد از چیزهای مانند: سبزه، سنجد، سیر، سماق، سرکه، سمنو، سیب، سپند (اسفند). در سفره مرسوم است، میوه، گل، شیرینیهای سنتی، ماهی قرمز، سبزی خوردن، کتاب آسمانی، دیوان شاعران، و آینه، قرار دهند.

دید و بازدید
دید و بازدید رفتن تا پایان روز ۱۲ فروردین ادامه دارد. اما معمولا در همان صبح نوروز به دیدن اقوام نزدیک، مانند پدر و مادر، پدر بزرگ و مادر بزرگ، پدر و مادر زن یا شوهر، عمه، عمو، خاله، دائی و... می روند. روزهای بعد نوبت اقوام دورتر فرا می رسد و سر فرصت به دیگر اقوام و دوستان سر می زنند و دیدارها تازه می کنند. حتی اگر کسانی در طول سال به علت کدورتهایی که پیش آمده از احوال پرسی یکدیگر سر باز زده باشند، این روزها را فرصت مغتنمی برای رفع کدورت می شمارند و راه آشتی و دوستی در پیش می گیرند.

مسافرت نوروزی
از آنجا که مدارس در ایام نوروز تا ۱۴ فروردین تعطیل است، فرصت خوبی برای سفر کردن به دست می آید. پس گروه کثیری از مردم به شهرهای دیگر و نقاط خوش آب و هوا ی کشور که در ایام نوروز از آب و هوای معتدل برخوردار است، سفر می کنند. اما این سفرها نیز خالی از دید و بازدید نیست. مردم به دیدار یکدیگر می روند و دیگران را به شام و ناهار دعوت می کنند. سفرهای زیارتی نیز که از دیرباز مرسوم بوده، همچنان رونق دارد. به این معنی که عده زیادی شب عید به قم یا مشهد می روند و پس از یکی دو روز به خانه و کاشانه خود باز می گردند.

سیزده بدر
روز سیزدهم فروردین مردم به دامن طبیعت رفته و به بازی و گردش می پردازند. در ایران باستان عدد سیزده همچنین روز سیزدهم (سیزده فروردین) نحس و بدشگون شمرده می شد به همین دلیل مردم در این روز به دامن طبیعت پناه می برند.

دیگر آیینهای نوروزی

اما آداب و سنن مربوط به نوروز در گذشته بیش از امروز بوده است. تا همین چند دهه پیش در برخی نواحی ایران، نوروزی خوانی مرسوم بوده است. در گیلان و مازندران و آذربایجان، از حدود یک ماه پیش از فرا رسیدن نوروز، کسانی در روستاها راه می افتادند و اشعاری درباره نوروز می خواندند. اشعاری که بنابر تعلقات مذهبی شیعیان با مضامین مذهبی آمیخته بود و ترجیع بند آن چنین بود:
باد بهاران آمده، گل در گلستان آمده *** مژده دهید بر دوستان،...
این پیکهای نوروزی در مقابل نوروزی خوانی از مردم پول یا کالا می گرفتند و سور و سات نوروزی خود را جور می کردند. تا همین چند دهه پیش در برخی نواحی ایران نوروزی خوانی مرسوم بوده است. تا چهل پنجاه سال پیش به راه انداختن «میر نوروزی» نیز یکی از آئینهای رایج بوده است. داستان میر نوروزی این است که در پنج روز آخر سال اداره و فرمانروایی شهر را که به طور معمول در دست حکام است، خلاف آمد عادت به فردی از پائین ترین قشرهای اجتماعی می سپردند و او نیز چند تن از مردم عوام را به عنوان خدم و حشم و عامل خود انتخاب می کرد و فرمانهای شداد و غلاظ علیه ثروتمندان و قدرتمندان می داد. آنها نیز در این پنج روز حکم او را کم و بیش مطاع می دانستند و تنها در موارد پولی به چانه زدن می پرداختند. پس از آن پنج روز نیز میر نوروزی مطابق سنت از مجازات معاف بود و هیچ کس از او بازخواست نمی کرد که چرا در آن مدت پنج روز چنین و چنان کرده است. حافظ در این بیت به عمر کوتاه آدمی، عمر کوتاه گل و عمر کوتاه سلطنت میر نوروزی اشاره دارد:
سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی *** که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی

مراسم گاهنبار

واژه گاهنبار کوتاه شدن «گاهان بار» است، یعنی گاهها و زمانهای به ثمر رسیدن و بار آمدن. این جشن به پیشه اصلی ایرانیان یعنی کشاورزی و دامداری ارتباط دارد. این جشنها در شش هنگام یا شش چهره و در هر چهره به مدت پنج روز در سال برگزار می گردد. زرتشتیان در نگرش سنتی خود باور دارند که آفرینش جهان و هستی از سوی خداوند، در شش مرحله یا در شش چهره گاهنبار انجام گرفته است. در اوستا جشن های شش گانه به صورت یائیریه یعنی سالی و فصلی آمده است. نخستین گاه انبار، نیمه بهار در ماه اردیبهشت هنگام برداشت خرمن و درو کردن غلاتی مانند گندم و جو. دومین گاه انبار، نیمه تابستان در ماه تیر هنگام کاشت حبوباتی مانند برنج و ارزن. سومین گاه انبار، در ماه شهریور، هنگام درو و برداشت محصول تابستانی و علوفه و علیق برای دامداری. چهارمین گاه انبار، در ماه مهر، هنگام کاشت محصول زمستانی. پنجمین گاه انبار، نیمه زمستان. این جشن در ماه دی برگزار می شود و در حقیقت جشن استراحت کشاورزان است.
ششمین گاه انبار، در پایان اسفند و در پنج روز گاتها است. هنگامی که هوا معتدل است و کشاورزان آماده کشت برای سال آینده می شوند. این جشن برای ستایش اهورا مزدا از برکاتی که داده است و یادآوری فره وشی در گذشتگان برپا می شود. گاه انبارها جشنهایی بودند که برای تقدیس اهورامزدا و شش روان جاویدان (امشاسپندان) که همواره نزد او متوطن هستند، برگزار می شدند. اهورامزدا و شش امشاسپندان، حافظان هفت مخلوق می باشند. آسمان، آب ها، زمین، آتش، گیاهان، حیوانات و آدمی. بعدها شش امشاسپند را در زبان فارسی با اندکی تغییر به نامهای شهریور، خرداد، اسفند، اردی بهشت، امرداد و بهمن خواندند.
به نظر می رسد پایه گذار این جشن ها، زرتشت پیامبر باشد. اما گفته شده است که این جشن ها به خصوص گاه انبارها در زمانهای بسیار دورتر از زمان زرتشت هم جشن گرفته می شده اند. هزینه این جشنهای هفتگانه را ثروتمندان تامین می کردند. مردم در این روزها در کنار همدیگر می خوردند، می نوشیدند و پایکوبی می کردند و در پایان جشن، آنچه از خوردنی ها باقی بود، به خانه افراد نیازمند فرستاده می شد.پیش از شروع گاهنبار مراسم واج یشت انجام می گیرد.

واج یشت گاهنبار

در هنگام سپیده دم نخستین روز از چهره گاهنبار، مراسم واج یشت گاهنبار در محل آتش ورهرام هر شهر برگزار می شود (آتشکده اصلی هر شهر که سمبل روشنایی در آن نگهداری می شود به آتش ورهرام معروف است). در مراسم واج یشت، موبدان هوشت (hust) موبد اجرا کننده مراسم دینی در هر محل یا روستا را هوشت آن محل می نامند و گروهی از زرتشتیان شرکت دارند. یکی از موبدان که زوت نام دارد هفتاد و دو هات یسنا را می سراید و موبد دیگر که راسپی نامیده می شود در سرودن قسمت هایی از یسنا با زوت همکاری می نماید. این مراسم یزشن خوانی و سرودن یسنا، شربت پراهوم توسط موبدان تهیه می گردد. آنها این شربت را از کوبیدن و نرم کردن ساقه ی گیاه (هوم) با آب در هاون مخصوصی به دست می آورند و در پایان مراسم در ظرفهای کوچکی می ریزند و به شرکت کنندگان می دهند تا بیاشامند. در پایان مراسم واج یشت گاهنبار، نخستین روز هر چهره گاهنبار شروع می شود.

گاهنبار میدیو زرم گاه- آفرینش آسمان (دهم تا چهاردهم اردیبهشت)
از روز خور تا روز دی بمهر در ماه اردیبهشت، گاهنبار چهره میدیو زرم در خانه ها یا در سالن توسط زرتشتیان برگزار می شود. میدیو زرم از واژه اوستایی مئیدیو یعنی میان، و زرمیه یعنی بهار تشکیل شده است و معنی میان بهار می دهد و این جشن هنگامی است که گیاهان رشد و نمو می کنند و کشاورزی بار دیگر رونق می گیرد و از سوی دیگر در باور سنتی زرتشیتان هنگام آفرینش آسمان از سوی خداوند است و به همین انگیزه برای بزرگداشت آن جشن و شادی برگزار می شود.

گاهنبار میدیو شهیم گاه- آفرینش آب (هشتم تا دوازدهم تیر)
دومین جشن گاهنبار در سال میدیو شهیم است. این گاهنبار را از روز خور تا روز دی بمهر در ماه تیر برگزار می کنند. واژه اوستایی میدیو یعنی میان و واژه شمه یعنی تابستان که هر دو با هم میان تابستان را معنی می دهد و از طرفی در باور سنتی زرتشتیان هنگام آفرینش آب از سوی اهورا مزدا است.

گاهنبار پیته شهیم گاه- آفرینش زمین (بیست ویکم تا بیست و پنجم شهریور)
این گاهنبار از روز اشتاد در ماه شهریور شروع می شود و تا پایان ماه شهریور یعنی روز انارام ادامه می یابد. پیته شهیم یعنی پایان تابستان و این جشن کشاورزی هنگامی است که خرمن دانه ها درکشتزارها فراهم می گردد و بسیاری از میوه ها از درختان چیده می شوند و در باور زرتشتیان هنگام آفریده شدن زمین از سوی خداوند است.

گاهنبار ایاثرم گاه- آفرینش گیاهان (بیست تا بیست و پنج مهر)
نام این گاهنبار از واژه اوستایی ایا ثریمه گرفته شده است. یعنی آغاز سرما و زمان برگزاری آن در زندگی کشاورزی و دامپروری، هنگامی است که گله های گوسفند از چراگاه های تابستانی به محل زمستانی خود باز می گردند. در باور سنتی زرتشتیان نیز هنگامی است که خداوند گیاهان را آفریده است. این گاهنبار اکنون نیز همانند گاهنبارهای چهره دیگر و با همان شیوه، در خان و یا تالارهای عمومی برگزار می شود.

گاهنبار میدیا ریم گاه- آفرینش جانوران (دهم تا چهاردهم دیماه)
گاهنبار چهره پنجم در هر سال گاهنبار میدیا ریم است و این گهنبار از روز مهر تا روز ورهرام از ماه دی برگزار می شود. میدیا ریم یعنی میانه آرامش و در زمانی برگزار می شود که هنگام آرامش و استراحت کشاورزان و دامداران است و از سوی دیگر در باور سنتی زرتشتیان هنگام آفریده شدن جانوران بر روی زمین است.

گاهنبار همس پت میدیم گاه- آفرینش انسان (بیست و پنجم تا بیست و نهم اسفند)
ششمین و آخرین گاهنبار در سال گاهنبار همس پت میدیم گاه است که به گهنبار پنجه یا پنجی هم معروف است و در پنج روز پایان سال که ماه کاتابیو نام دارد برگزار می شود. واژه همس پت میدیم برابر شدن روز و شب معنی می دهد. این گاهنبار در اوستا با واژه ارتوکرثنه آمده که ارتو به معنی راستی و درستی و کرثنه به معنی روش و کردار است. در باور سنتی زرتشتیان زمان گاهنبار همس پت میدیم گاه هنگام آفریده شدن انسان از سوی خداوند و پایان آفرینش است.