اخلاق و مسائل اخلاقی در آیین بودا

اخلاقیات دین بودا
پیام عملی بودا با تاملات و هم آلود آیین هندوی فلسفی در مورد یک هستی متعال وصف ناشدنی، و همچنین با اعتقاداتی نظیر ضرورت وجود راهبان مزد بگیر، انجام قربانی ها و آداب و تشریفات گوناگون مذهبی برای حفظ تقدس دین هندویی، آشکارا در تضاد است.

نفس و کنترل آن در دین بودایی
یکی از متون مذهبی کوتاه دین بودایی به نام دهمه پده حاوی تعداد زیادی مضامین اخلاقی در مورد سفارش به کنترل نفس، پیروزی بر نفس، پالایش نفس، و نیاز به هشیاری دایمی و مسئولیت شخصی در مقابل رستگاری فردی است. «خوب است انسان ذهن خود را آرام و مطیع سازد، که مشکل بتوان آن را از حالت دمدمی و بوالهوسی در آورده و ثابت و در کنترل نگاه داشت. ذهن مطیع و آرام خوشحالی را به ارمغان می آورد». «حتی یک خدا، گاندهاروا (یعنی روح) و یا مارا یعنی شیطان نمی توانند پیروزی کسی را که بر نفس خود فایق آمده و همواره در حال کنترل و حبس نفس به سر می برد به شکست مبدل سازند».

بودا و محکوم ساختن نظام طبقاتی کاست در دین هندویی
بودا در محکوم ساختن نظام طبقاتی کاست در دین هندویی و سپس ارائه یک تفسیر جدید از آن واقعا شهامت یک مصلح حقیقی و برجسته را داشت. پانصد سال پیش از تولد عیسی مسیح (ع)، و گاهی با همان کلمات و عبارات، بودا به گناهکاران مغرور و طماع زمان خود گفت اینکه انسان حقیقتا در طبقه بالا و قابل تحسین جامعه، و یا در طبقه پایین و پست آن باشد باید برحسب ارزش ها و ویژگیهای اخلاقی وی تعیین شود و نه برحسب پایه طبقات اجتماعی موروثی و یا پیرایه های مذهب سنتی جامعه. «فرد به خاطر خانواده و یا تولدش نیست که برهمن می شود. در وجود هر کس که حقیقت و رستگاری وجود داشته باشد، وی فردی مبارک و برهمن واقعی است. ای احمق، در درون تو سیاهی و درنده خویی است اما بیرون و ظاهر تو تمیز به نظر می رسد!». «کسی که عصبانی می شود و کینه در دل می گیرد و به جانداران آسیب می رساند و دروغ می گوید و خود را بزرگ و دیگران را حقیر می شمارد، بگذار همه بدانند که چنین شخصی فردی خارج از طبقه مطرود است». «به مجرد وارد شدن به دین بودایی طبقات چهارگانه افراد از میان برداشته می شود».

محرمات بودا برای بوداییان معمولی
بودا، برای تمام بوداییان معمولی، پنج ممنوعیت مقرر داشته است: «اینک مرتکب قتل نشوند، دزدی نکنند، زنا نکنند، دروغ نگویند، و مواد سکرآور نیاشامند».

محرمات بودا برای راهبان
برای راهبان درجات بالاتر نیز ده ممنوعیت مقرر شده است: «علاوه بر پنج منهیات بالا، پنج مورد زیر هم باید رعایت شوند: ترک غذا خوردن در مواقع ممنوعه؛ ترک رقصیدن، آواز خوندن، موسیقی، و دیدن مناظر؛ ترک تاج گل، عطرها، مرهم ها، تزئینات و زیور آلات؛ ترک تختخواب های مرتفع یا وسیع؛ و بالاخره اجتناب از قبول طلا یا نقره».

گرایش اصلی در اخلاق دین بودایی
گرایش اصلی در اخلاق دین بودایی، منفی، سرکوبگرانه، توام با سکوت و خاموشی، فردی و غیر اجتماعی است. «فرزندان، ثروت و خویشاوندی را فراموش کنید». «بگذار او به تنهایی مثل یک کرگدن سرگردان باشد». «اگر یکی از مریدان آرزو دارد که به مقام تحول روئحی برسد تا دیگر مجبور نباشد رد جهان سراسر درد و رنج مجددا متولد شود و نسبت به رستگاری غایی خاطر جمع شود،... در آن صورت بگذار همه آنچه صحیح است انجام دهد؛ بگذار او خود را به آن آرامش قلبی که از درون انسان می جوشد سرگرم کند؛ بگذار وی جذبه و سرمستی تمرکز و تامل را از دست ندهد؛ بگذار همه چیز را به دقت ببیند؛ بگذار بسیار تنها باشد»، اما در عین حال باید گفت این تمامی داستان نیست. در متن دهمه پده انسان به مطالبی نظیر زیر برمی خورد که مسلما منفی نیستند: «زیرا هرگز نمی توان تنفر را با تنفر از میان برد؛ تنفر تنها با محبت از میان برداشته می شود». «بگذار انسان بر خشم خود با محبت فایق آید، بگذار او بر بدیها با خوبی فایق آید؛ بگذار وی در مقابل آدم طماع گشاده دست و در مقابل دروغگو، راستگو باشد».

دشنام از نظر بودا
بودا، در خطابه معروف خود در مورد دشنام می گوید: «اگر کسی از روی حماقت در مورد من کار غلطی انجام دهد من در مقابل این کار وی را در ظل محبت بی شائبه خود قرار خواهم داد؛ هرچه او بیشتر بدی کند من بیشتر خوبی خواهم کرد».

رفع نیازهای دیگران از دیدگاه بودا
در شرح حال بودا گفته شده که وی روزی یکی از راهبان خود را در حال بیماری و تنهایی دید که روی استفراغ خویش دراز کشده است. بودا به کارهای او رسیدگی کرد و او را تمیز و سرحال ساخت. بعدها نیز راهبان دیگری که آن راهب را در آن حال دیده و به وی کمک نکرده بودند، سرزنش کرد. او می گفت که حتی اشتغال به امور رهبانی نیز نباید پیروان وی را نسبت به رفع حاجات دیگران بی تفاوت سازد.

خشونت در دین بودا
این تصادفی نیست که در سرزمینهای بودایی ملایمت و ملاطفت گسترده ای به چشم می خورد که در بین مردم مغرب زمین وجود ندارد و نه این که در تاریخ گسترده دین بودایی خشونت هیچ نقشی نداشته است. درست که زمانی در ژاپن بعضی از راهبان بودایی شمشیر حمل می کردند و یا مثلا در منازعات فرقه های بودایی در تبت بعضا خشونت به کار گرفته شده است، اما به طور کلی دین بودایی در مقایسه با مسیحیت و اسلام، خشونت کمتری دارد. نقطه اوج آرمان اخلاقی دین بودایی در مرحله ای از کمال حاصل می شود که از دایره اصول اخلاقی نیز فراتر است، حتی از اخلاق کسی که دیگر راجع به خوب و بد فکر نمی کند و یا «به مرتبه ای ورای خوب و بد صعود کرده است».

بایدها و نباید های کلی در دین بودا
بودا ابتدا به پرهیز دعوت مى کند و نصیحت مى نماید:

الف- نباید کردها:
1- موجودات زنده را نباید کشت.
2- اموال دیگران را نباید تصاحب کرد.
3- به ناموس دیگران نباید تجاوز کرد.
4- دروغ نباید گفت.
5- شراب سکر آور نباید نوشید.

ب - باید کردها:
1- باید رنج فردى را ترک کرد.
2- باید در رنج زندگان اندیشید.
3- باید در رنج جامعه جهانى شریک بود.
4- باید حسن نیت داشت.
5- باید دلسوز دیگران بود.
6- باید عفو و بخشش داشت.
7- باید فداکار و خدمتگزار مردم بود.
8- باید از حیله و فریب پرهیز کرد.
9- باید از پرخورى و شکم پرورى دور کرد.
10 باید از لهو و لعب دورى کرد.
11- باید از زیور الات و عطریات پرهیز کرد.
12- باید از خوابیدن در بستر نرم دورى کرد.
13- باید از قبول سیم و زر و مال دنیا دست برداشت.
در کتاب آشنایی با ادیان بزرگ در مورد اخلاقیات دین بودایی آمده: راهبان از بودا پرسیدند: پس راه درست کدام است؟ پاسخ داد: راه میانه، میان لذت و رنج است که از راه هشتگانه به دست مى آید. راه هشتگانه هشت قانون بزرگ زندگى را مى آموزد: 1. پرهیز از آزار جانداران 2. پرهیز از دزدى 3. پرهیز از بى عفتى 4. پرهیز از دروغ 5. پرهیز از مستى 6. پرهیز از بدگویى 7. پرهیز از خود خواهى 8. پرهیز از نادانى 9. پرهیز از دشمنى.

ج- بودا و زن:
به نظر مى رسد که در دیدگان بودا زن جزء آلودگى ها باشد، اما در منطق اخلاقى بودا محترم است. به همین دلیل که مرد را از زنا باز مى دارد و حرمت همسر مرد را واجب مى شمارد. از دیدگاه بودا بدرفتارى آلایش ‍زن است و چشم تنگى آلایش بخشنده، کردارهاى بد در این و آن جهان آلودگى اند.