نگاهی به زندگی و احوالات ناصر خسرو قبادیانی (تحول درونی)

زندگینامه

ناصر خسرو قبادیانی (481-394 قمری) از شاعران برجسته ی ایران است که با دانش های روزگار خود نیز آشنا بود. او طی سفری هفت ساله از سرزمین های گوناگونی دیدن کرد و گزارش آن را در سفرنامه ای به یادگار گذاشت. در مصر با فرقه ی اسماعیلیه آشنا شد و به خدمت خلیفه ی فاطمی مصر، المستنصر بالله، رسید. او برای فراخواندن مردم به مذهب اسماعیلی به خراسان بازگشت، اما مردم آن جا چندان از دعوت او خشنود نبودند. به ناچار در سرزمین کوهستانی یمگان در بدخشان گوشه نشین شد و به سرودن شعر و نگارش کتاب هایی در زمینه ی باورهای اسماعیلیان پرداخت.
ابومعین حمیدالدین ناصر خسرو قبادیانی مروزی، در سال 394 هجری در روستای قبادیان مرو، که اکنون در تاجیکستان است، دیده به جهان گشود. جوانی را به فراگیری دانش های گوناگون پرداخت و در سایه ی هوش سرشار و روح پژوهشگر خویش از دانش های دوران خود مانند فلسفه، اخترشناسی، کیهان شناسی، پزشکی، کانی شناسی، هندسه ی اقلیدوسی، موسیقی، علوم دینی، نقاشی، سخنوری و ادبیات بهره ها گرفت. خود او در این باره می گوید:
به هر نوعی که بشنیدم ز دانش *** نشستم بر در او من مجاور
نماند از هیچگون دانش که من زان *** نکردم استفادت بیش و کم تر
با این همه، چون ناصرخسرو از خانوده ای برخوردار و دیوان سالار بود، در سال های پایانی فرمان روایی سلطان محمود غزنوی به کار دیوانی پرداخت و این کار را تا 43 سالگی در دربار سلطان مسعود غزنوی و دربار ابوسلیمان جغری بیک داوود بن میکائیل ادامه داد. پیوستن او به دربار سرآغاز کامجویی ها، شراب خواری ها و بی خبری های او بود و گاه برای خشنودی درباریان با گفته های هزل آلود خود دیگران را به مسخره می گرفت. خود او پس از آن که از آن آلودگی ها کناره گرفت، خود را به خاطر آن سخنان بیهوده این گونه ملامت می کند:
اندر محال و هزل زبانت دراز بود ***و اندر زکات دستت و انگشتکان قصیر
بر هزل کرده وقف زبان فصیح خویش *** بر شعر صرف کرده دل و خاطر منیر
آن کردی از فساد که گر یادت آیدت *** رویت سیاه گردد و تیره شود ضمیر
چشمت همیشه مانده به دست توانگران *** تا اینت پانذ آرد و آن خز و آن حریر

آغاز تحولی درونی

اما همین که به چهل سالگی پا گذاشت کم کم از کرده های خود پشیمان شد و سرانجام در پی خوابی شگفت بسیار دگرگون شد. خود او سرگذشت آن دگرگونی را در آغاز سفرنامه چنین نوشته است: «شبی در خواب دیدم که یکی مرا گفتی: چند خواهی خوردن از این شراب که خرد از مردم زایل کند. اگر بهوش باشی بهتر است. من جواب گفتم که: حکیمان جز این چیزی نتوانستند ساخت که اندوه دنیا کم کند. جواب دادی: در بی خودی و بی هوشی راحتی نباشد. حکیم نتوان گفت کسی را که مردم را به بی هوشی رهنمون باشد، بلکه چیزی باید طلبید که خرد و هوش را بیفزاید. گفتم که: من این از کجا آرم؟ گفت: جوینده یابنده باشد. سپس، به سوی قبله اشاره کرد و دیگر سخن نگفت.»
هنگاهی که از خواب بیدار شد، آن گفته ها با او بود و بر او اثری ژرف گذاشت و با خود گفت: «از خواب دوشین بیدار شدم، اکنون باید که از خواب چهل ساله نیز بیدار شوم.» و چنین اندیشید که همه ی کردار خود را دگرگون کند و از آن جا که در خواب او را به سوی قبله نشان داده بودند، بر آن شد که سفری به مکه داشته باشد و آیین های حج را به جا آورد. او سفر خود را در سال 437 هجری از مرو و با همراهی برادرش ابوسعید و یک غلام هندی آغاز کرد. او از بخش های شمالی ایران به سوریه و آسیای صغیر و سپس فلسطین، مکه، مصر و بار دیگر مکه و مدینه رفت و پس از زیارت خانه ی خدا از بخش های جنوبی ایران به وطن بازگشت و راهی بلخ شد. پیامد آن سفر هفت ساله و سه هزار فرسنگی برای او دگرگونی فکری و برای ما سفرنامه ی ناصر خسرو است.
ناصر خسرو مبلغ فرقه اسماعیلیه ماندگاری سه ساله ی ناصرخسرو در مصر باعث آشنایی او با پیروان فرقه ی اسماعیلیه و پذیرش روش و آیین آنان شد. پیروان آن آیین بر این باور بودند که امامت پس از امام جعفر صادق (ع) به یکی از فرزندان ایشان به نام محمد بن اسماعیل رسید که همچنان زنده است و پنهانی زندگی می کند. از آن جا که پیروان اسماعیل به خردورزی اهمیت زیادی می دانند، ناصر خسرو به آن فرقه گرایش پیدا کرد و به جایگاهی دست یافت که در مصر به خدمت خلیفه ی فاطمی مصر، المستنصر بالله ابوتمیم معد بن علی (487-420 هجری قمری) رسید و از سوی او به عنوان حجت خراسان برگزیده شد. ناصر خسرو در بازگشت به ایران، که همزمان با آغاز فرمان روایی سلجوقیان بود، در آغاز به بلخ رفت و در آن جا به تبلیغ مذهب اسماعیلی پرداخت. چیزی نگذشت که با مخالفت های گروه زیادی از مردم آن جا روبرو شد و بیم آن بود که کشته شود. خود در این باره می گوید:
در بلخ ایمنند ز هر شری می خوار *** و دزد و لوطی و زن باره
ور دوستدار آل رسولی تو چون من *** ز خان و مان شوی آواره
انزوای حکیم ناصر خسرو از این رو، به شهرهای دیگر خراسان و برخی شهرهای مازندران روی آورد و کار تبلیغی خود را ادامه داد. به نظر می رسد در مازندران پیروانی گرد او را گرفتند، با این همه چندان به او روی خوش نشان ندادند و در هر جا با چوب و سنگ از او پذیرایی کردند. سرانجام به یمگان در بدخشان رفت تا در خلوت آن سرزمین کوهستانی روزگار گذراند و بر تنهایی خود مویه کند و روزگار را به نگارش کتاب بگذراند. بیشتر آثار او طی 15 سال ماندن در همین کوهستان به نگارش درآمدند. او در آن سال ها از پشتیبانی علی بن اسد بن حارث، که اسماعیلی مذهب بود و ناصر خسرو کتاب جامع الحکمتین خود را به درخواست او نوشته است، برخوردار بود. سرانجام در همان سرزمین به سال 481 قمری دیده از جهان فروبست.

روز شمار زندگی ناصر خسرو

394 هجری قمری: در روستای قبادیان مرو به دنیا آمد.
437 هجری قمری: سفر خود را به سوی مکه آغاز کرد.
438 هجری قمری: به بیت المقدس وارد می شود.
444 هجری قمری: سفر هفت ساله اش به پایان می رسد و به بلخ وارد می شود.
453 هجری قمری: به دلیل تبلیغ برای فرقه ی اسماعیلی از بلخ رانده می شود. زادالمسافرین را نیز در همین سال می نگارد.
462 هجری قمری: جامع الحکمتین را به نام امیر بدخشان، شمس الدین ابوالمعالی علی بن اسد حارث، نوشت.
481 هجری قمری: در یمگان بدخشان از دنیا رفت.

آثار و نوشته ها

1. سفرنامه 2. دیوان شعر 3. زادالمسافرین، در اثبات باورهای پایه ای اسماعیلی ها به روش استدلال است. 4. وجه الدین (روی دین)، در تاویل ها و باطن عبادت ها و فرمان های دین به روش اسماعیلیان است. 5. سعادت نامه 6. روشنایی نامه (منظوم) 7. خوان اخوان، پیرامون باورهای دینی اسماعیلیان است. 8. شش فصل (روشنایی نامه نثر) 9. گشایش و رهایش. 10. عجائب الصنعه. 11. جامع الحکمتین، شرح قصیده ی ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی. 12. بستان العقول، در دست نیست و تنها در جامع الحکمتین از آن نام برده است. 13. لسان العالم، در دست نیست و تنها در جامع الحکمتین از آن نام برده است. 14. اختیار الامام و اختیار الایمان، در دست نیست و تنها در جامع الحکمتین از آن نام برده است. 15. رساله الندامه الی زاد القیامه، زندگی نامه ی خود نوشت که برخی به او نسبت داده اند.

شعر ناصر خسرو

شعرهای ناصر خسرو در سبک خراسانی سروده شده است، سبکی که شاعران بزرگی مانند رودکی، عنصری و مسعود سعد سلمان به آن شیوه شعر سروده اند. البته، شعر او روانی و انسجام شعر عنصری و مسعود سعد سلمان را ندارد، چرا که او بیش از آن که شاعر باشد، اندیشمندی است که باورهای خود را در چهارچوب شعر ریخته است. شاید او را بتوانیم نخستین اندیشمندی بدانیم که باورهای دینی، اجتماعی و سیاسی خود را به زبان شعر بیان کرده است. در دیوان او سوای ستایش بزرگان دین و خلیفه های فاطمی، از ستایش دیگران، وصف معشوق و دلبستگی های زندگی چیزی نمی بینیم و حتی وصف طبیعت نیز بسیار اندک است. هر چه هست پند و اندرز و روشنگری است. گاهی نیز دانش های زمان خود از فلسفه، پزشکی، اخترشناسی و شگفتی های آفرینش را در قصیده های خود جای می دهد تا از این راه خواننده را به فکر کردن وادارد و باورهای خود را اثبات کند.
ناصر خسرو شعرهای خود را در قالب قصیده گفته و از غزل گریزان است. او بارها از غزل سرایان روزگار خود انتقاد کرده است، چرا که بر این باور بود در زمانی که مفهوم عرفانی عشق از درون تهی می شود و آن جا که دل و عشق را با سیم و زر معامله می کنند، چه جای آن است که عاشق رنج و سختی دوری را تحمل کند:
جز سخن من ز دل عاقلان *** مشکل و مبهم را نارد زوال
خیره نکرده ست دلم را چنین *** نه غم هجران و نه شوق وصال
نظم نگیرد به دلم در غزل *** راه نگیرد به دلم در غزال
از چو منی صید نیابد هوا *** زشت بود شیر، شکار شگال
نیست هوا را به دلم در مقر *** نیست مرا نیز به گردش، مجال
او به همان اندازه که ستایش امیران و فرمان روایان را نادرست می داند، غزل سرایی برای معشوقان و دلبران را نیز بیهوده می داند. بی گمان او شیفته ی خردورزی است و شعری را می پسندد که شنونده را به فکر کردن وادارد. از این روست که چنین می گوید:
اگر شاعری را تو پیشه گرفتی *** یکی نیز بگرفت خنیاگری را
تو برپایی آن جا که مطرب نشیند *** سزد گر ببری زبان جری را
صفت چند گویی به شمشاد و لاله *** رخ چون مه و زلفک عنبری را
به علم و به گوهر کنی مدحت آن را *** که مایه ست مر جهل و بد گوهری را
به نظم اندر آری دروغی طمع را *** دروغست سرمایه مر کافری را
پسنده ست با زهد عمار و بوذر؟ *** کند مدح محمود مر عنصری را
من آنم که در پای خوکان نریزم *** مر این قیمتی در لفظ دری را
دلبستگی به قرآن و اولیاء دین او ستایش را ویژه ی خداوند، پیامبران و امامان می داند و در این راه شعرهایی نکو سروده است. او در قصیده ای نام همه ی پیامبرانی را که در قرآن آمده است، می آورد و از رویارویی آنان با فرمان روایان ستمگر سخن می گوید. در قصیده ای دیگر از عشق خود به قرآن مجید و پیامبر اسلام (ص) چنین می گوید:
گزینم قرآنست و دین محمد *** همین بود ازیرا گزین محمد
یقینم که من هر دوان را بورزم *** یقینم شود چون یقین محمد
کلید بهشت و دلیل نعیم *** حصار حصین چیست؟ دین محمد
ناصر خسرو بر این باور است که جوانمردی و بزرگی را پس از پیامبر اکرم (ص) تنها باید از امام علی (ع) و فرزندانش آموخت: یافت احمد به چهل سال مکانی که نیافت *** به نود سال براهیم از آن عرش عشیر
علی آن یافت ز تشریف که زو روز غدیر***  شد چو خورشید درخشنده در آفاق شهیر
گر به نزد تو به پیری ست بزرگی، سوی من *** جز علی نیست بنایت نه حکیم و نه کبیر
با این همه ناصر خسرو شعرهایی در ستایش المستنصر بالله، خلیفه ی فاطمی، دارد که از نقطه ضعف های او به شمار می آید. ناصر خسرو او را جانشین پیامبر (ص) معرفی می کند و می گوید:
میراث رسول است به فرزندش از او علم *** زین قول که او گفت شما جمله کجایید
فرزند رسول است، خداوند حکیمان *** امروز شما بی خردان و ضعفایید
دعوت مردم به خودشناسی و خردورزی از دیگر ویژگی های شعرهای ناصر خسرو، فراخواندن مردم به خودشناسی است که در کتاب روشنایی نامه بسیار به آن پرداخته است. او خودشناسی را نخستین گام در راه شناخت جهان هستی می داند و می گوید:
بدان خود را که گر خود را بدانی *** ز خود هم نیک و هم بد را بدانی
شناسای وجود خویشتن شو***  پس آن گه سرفراز انجمن شو
چو خود دانی همه دانسته باشی *** چو دانستی ز هر بد رسته باشی
ندانی قدر خود زیرا چنینی *** خدا بینی اگر خود را ببینی
تفکر کن ببین تا از کجایی *** درین زندان چنین بهر چرایی

جویای عدل و بیزار از ظلم و ستم

ناصر خسرو بنیاد جهان را بر عدل می داند و بر این باور است که با خردورزی می توان عدل و داد را از ظلم و ستم باز شناخت:
راست آن است ره دین که پسند خرد است *** که خرد اهل زمین را ز خداوند عطاست
عدل بنیاد جهان است بیندیش که عدل *** جز به حکم خرد از جور به حکم که جداست
او بر ستمکاران می تازد و آنان را از گرگ درنده بدتر می داند:
گرگ درنده گرچه کشتنی است *** بهتر از مردم ستمکار است
از بد گرگ رستن آسان است ***وز ستمکار سخت دشوار است
سپس همگان را این گونه از ستمکاری باز می دارد:
چون تیغ به دست آری مردم نتوان کشت *** نزدیک خداوند بدی نیست فرامشت
این تیغ نه از بهر ستمکاران کردند *** انگور نه از بهر نبید است به چرخشت
عیسی به رهی دید یکی کشته فتاده *** حیران شد و بگرفت به دندان سر انگشت
گفتا که که را کشتی تا کشته شدی زار *** تا باز کجا کشته شود آن که تو را کشت
انگشت مکن رنجه به در کوفتن کس *** تا کس نکند رنجه به در کوفتنت مشت
(در قسمت دوم از این نوشتار پیرامون مبارزه ی ناصر خسرو با عالمان دین فروش، و نگاهی به سفرنامه ناصر خسرو و دقت نظر وی در گزارش دادن از سفر و ویژگی سخن این شاعر آزاده خواهیم پرداخت.)