منابع فرقه شناسی کلام اسلامی

آگاهی های در حال حاضر ما درباره فرقه های اسلامی به طور عمده، یا مستند به منابعی است که به خصوص به فرقه ها و عقاید و تاریخ و ناموران آن ها پرداخته اند و یا مستند به روایت هایی است که در منابع تاریخی درباره پیروان فرقه ها و اندیشه ها یا دنباله رو های احزاب و حرکت های سیاسی یا فکری به دست داده شده است. در این نوشتار به اختصار به برخی از منابع فرقه شناسی اهل سنت و شیعه اشاره می شود.

منابع فرقه شناسی اهل سنت
گروه نخست از این منابع همان چیزی است که از آن با عنوان، منابع فرقه شناسی، سخن به میان می آوریم و در این مقدمه آشنایی اجمالی با مهم ترین آن ها بسنده می نماید.

مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین
این کتاب از آثار کهن فرقه شناسی است که به بررسی عقاید فرقه ها از زوایای گوناگون و در مسائل مختلف پرداخته است. مولف آن ابوالحسن اشعری (د، 330 ق) است که کتاب خود را تقریبا در ساختاری دور از مناظره هایی کلامی و فاقد صورت جدلی سامان داده و همین بر ارزش اثر افزوده است. نکته دیگر نیز آن است که اشعری در بسیاری از جزئیات و فروع مباحث کلامی اعم از امور عامه و الهیات به معنای اخص و نیز امور اخروی و دینی به ذکر آراء و اندیشه های دیگران می پردازد. نخستین چاپ این کتاب به همت محمدمحیی الدین عبدالحمید و همراه با مقدمه و پاورقی های ارزشمند وی در قاهره و به سال 1369ق یا 1950م. انجام پذیرفته است. کتاب مقالات الاسلامیین را محسن مویدی ترجمه کره و این ترجمه به سال 1362 در تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.

التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع
این کتاب یکی از نخستین آثار در زمینه مطالعات فرقه شناسی است که ملطی آن را فراهم کرده است. نام کامل او ابوالحسین محمد بن احمد بن عبدالرحمن ملطی مقریء است که دوره ی دانش اندوزی خود را در طرابلس، حلب، عسقلان و دیگر نواحی شامات نزد کسانی چون خیثمه بن سلیمان، عدی بن عبدالباقی اذنی، احمد بن مسعود وزان، محمد بن برکه، علی بن محمد بن ایوب بن حجر صوری، عبید بن محمد بن یعقوب انصاری، محمد بن حسین خزاعی، عبیدالله بن حسین صابونی، محمد بن اسحاق بن فروخ و بشر بن سعید بن قلویه رقی گذرانده و به طور عمده ساکن عسقلان بوده است. ابوالحسین که در ملطیه دیده به جهان گشوده بود و به لحاظ کلامی رویکرد حشوی و اهل حدیث داشت و در فقه بر مذاهب شافعی فتوا می داد، در سال 377 ق یا 987م، در عسقلان فلسطین درگذشت. او در کتاب خود با نام التنبیه والرد علی اهل الاهواء والبدع به بیان عقاید اهل سنت، نقد عقاید مخالفان و نیز بیان عقاید فرقه ها پرداخته است. ظاهرا کتاب او در بر دارنده چهار بخش یا چهار جزء بوده و آنچه اکنون از این کتاب در دست داریم از جزء یا بخش سوم آغاز می شود که به بیان عقاید فرقه ها می پردازد. از ارجاع های مولف چنین پیداست که بخش اول و دوم کتاب او به فرقه های یهودیان و مسیحیان اختصاص داشته است. مولف در این کتاب به سختی تحت تاثیر ابوعاصم خشیش بن اصرم است و به فراوانی از کتاب الاستقامه او نقل می کند و هم سوی با آراء مقاتل بن سلیمان بلخی پیش می رود. از این روی کتاب ملطی با آنکه از نخستین کتاب های فرق است، کتابی با رویکرد حشوی است. ظاهرا نخستین چاپ از کتاب به همت لویس ماسینیون در دهه چهل میلادی در استانبول انجام پذیرفته و چاپ بعدی آن به مقدمه و تصحیح محمد زاهد کوثری در سال 1368ق. در قاهره منتشر شده است. این کتاب تاکنون به زبان فارسی برگردانده نشده است.

الفرق بین الفرق
این کتاب سومین منبع فرقه شناسی است که مولفان سنی مذهب فراهم نهاده اند. مولف این کتاب ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بغدادی (د، 429ق) است. کتاب الفرق بین الفرق به بررسی عقاید فرقه های اسلامی پرداخته و گاه نیز به رویدادهایی تاریخی اشاره کرده است. بغدادی بر خلاف سلف خود اشعری که به گونه ای ملایم تر و دورتر از تعصب به مباحث می پردازد به سختی گرفتار تعصب است و آن اندازه این تعصب به افراط کشیده شده که، در بسیاری از موارد از جاده تاریخ خارج می شود و تنها الزامات را برای ما نقل می کند، هر چند البته از رهگذر نقد داخلی آنچه آورده است می توان به حقیقت امور نیز دست یافت. کتاب الفرق بین الفرق برای نخستین بار در سال 1328 ق یا 1910م، به چاپ رسیده و چاپ دوم آن را نیز محمد زاهد کوثری همراه با مقدمه به انجام رسانده است. سومین چاپ آن نیز که مبنای ارجاعات جستار حاضر است چاپی است با مقدمه و پاورقی های محمد محیی الدین عبدالحمید که در قاهره و بدون تاریخ منتشر شده است. رسعنی از کتاب بغدادی خلاصه ای فراهم نهاده و آن را مختصر کتاب الفرق بین الفرق نامیده است. خلاصه ای از الفرق بین الفرق را محمدجواد مشکور به فارسی برگردانده و این ترجمه با نام تاریخ مذاهب اسلام و همراه با ترجمه ای از النکت الاعتقادیه، شیخ مفید در سال 1367 در تهران، انتشارات اشراقی منتشر شده است.

الفصل فی الملل و الاهواء و النحل
این کتاب که گاه با نام الفصل نیز از آن یاد می شود توسط ابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حزم اندلسی (د، 456ق) فراهم شده است. او که از عالمان پر تحول و دارای گرایش ظاهری و از احیا کنندگان این مسلک است آثار فراوانی در زمینه های کلام و عقاید، فقه و اصول و سیره و تاریخ از خود بر جای گذاشته و یکی از مهم ترین این کتاب ها همین الفصل است. این کتاب که در مقایسه با منابع پیشین مفصل تر به نظر می رسد، بر خلاف آن ها آمیخته ای از مباحث کلامی، تاریخی و نیز نقدهای تند و گزنده است و از انسجام منطقی کمتری نیز بهره دارد. همین، مزاج تند و هجوم پیوسته وی به مخالفان از ارزش کتاب او به عنوان یک منبع تاریخی می کاهد. کتاب الفصل تاکنون در چندین نوبت چاپ شده که از آن جمله می توان از چاپ 1995 م، با مقدمه و پاورقی احمد شمس الدین در بیروت یاد کرد که در سال 1420 ق یا 1999م، نیز تجدید شده است. کتاب الفصل تاکنون به فارسی برگردانده نشده است.

التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه من الفرق الهالکه
این کتاب از آن یکی از عالمان شافعی مذهب و اشعری مسلک به نام ابوالمظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی (د، 471ق) است. وی که از بستگان نسبی و پیروان فکری عبدالقاهر بغدادی بوده، در کتاب التبصیر فی الدین به سختی تحت تاثیر آراء بغدادی است و افزون بر این در بسیاری از موارد در سبک و سیاق بحث نیز از همان شیوه بغدادی پیروی می کند تا اندازه ای که با دشواری می توان آن را چیزی افزون تر از، صورت دیگر الفرق بین الفرق، دانست. این کتاب همان گونه که از نامش پیداست با اصرار فراوان در پی ترسیم ای از فرقه های غیر اهل سنت است که آن ها را باطل بنمایاند و ناجیه بودن اهل سنت را بر کرسی بنشاند. این خود نکته دیگری است که از ارزش کتاب می کاهد. این کتاب به فارسی برگردانده نشده است.

بیان الادیان
در میان منابع کهن فرقه شناسی کتاب بیان الادیان ظاهرا قدیمی ترین نسخه فارسی در زمینه ملل نحل است. مولف این کتاب ابوالمعالی محمد بن عبیدالله بن علی بن حسن بن حسین بن جعفر بن عبیدالله بن حسین بن علی(ع) مشهور به ابوالمعالی محمد بن نعمت علوی فقیه بلخی است. مولف این کتاب را برای، سید نصر الدوله ابوالفتح مظفر بن قوام الملک در سال چهار صد و هشتاد و پنج یعنی سی و شش سال پیش از تالیف کتاب ملل و نحل، شهرستانی گویا در شهر غزنین از روی آموخته ها و خوانده های خود تالیف کرده است. در کتاب مختصر بیان الادیان، مولف به منابع مختلفی در زمینه تاریخ مراجعه کرده که از آن جمله می توان از البدء و التاریخ مقدسی، ابد علی الآبد عامری نیشابوری، کتابی از ابوالخیر حسن بن سوار خمار، آراء الهند، ابوریحان بیرونی، المقالات، محمد بن هارون وراق، کتابی از ابوزید احمد بن سهل بلخی، المقنع فی الغیبه، سید مرتضی علم الهدی نام برد. کتاب به دلیل حوزه جغرافیایی زندگی مول و نیز منابع او از آن نوع افراط و سخت گیری موجود در آثار کسانی چون ملطی، بغدادی، اسفراینی و ابن حزم بر کنار است و به شیعه تمایل نشان می دهد. بیان الائیان برای نخستین بار به همت شارل شفر در سال 1883م، و در جلد اول منتخبات فارسی همراه با ترجمه ای به زبان فرانسه در پاریس منتشر شده، بعدها در سال 1321 عباس اقبال آن را با اصلاحات اندکی در تهران چاپ کرده و در سال 1376 نیز همین چاپ با تصحیح ای از محمد تقی دانش پژوه در تهران تجدید شده است.

الفرق المتفرقه بین اهل الزیغ و الزندقه
از این کتاب باید به عنوان یکی از منابع فرعی فرقه شناسی اهل سنت نام برد. مولف این کتاب ابومحمد عثمان بن عبدالله بن حسن عراقی حنفی است که در حدود سال 500ق، در گذشت. مولف در این اثر پس از پرداختن به حدیث هفتاد و سه ملت، فرقه های اصلی را شامل شش مورد یعنی ناجیه، رافضه، جبریه، قدریه، مشبهه و معطله می داند و سپس این سخن را به میان می آورد که هر یک از این فرقه ها به طور مساوی به دوازده فرقه کوچکتر تقسیم شده اند و در نتیجه همان عدد هفتاد و دو به دست آمده است. عراقی بر خلاف فرقه نگاران پیشین از نام های تازه و فرقه های ناشناخته ای نیز نام می برد. این کتاب بیشتر رویکردی جدلی دارد و فاقد اطلاعات تاریخی و استنادهای روشن است. کتاب الفرق المتفرقه برای نخستین بار با تحقیق و پاورقی بشار قوتلو آی در آنکارا و به سال 1961م، چاپ شده است. این کتاب به فارس برگردانده نشده است.

الملل و النحل
مولف این کتاب محمد بن عبدالکریم شهرستانی (د، 548ق) از متکلمان شافعی ایرانی تبار است و مدتی از تحصیلات آغازین خود را در خراسان و نزد کسانی چون احمد خوافی، ابوالقاسم انصاری، ابوالحسن مدائنی، ابونصر قاسم قشیری سپری کرده و در اوایل سده ششم مدت کوتاهی در بغداد نیز تدریس داشته است. وی که خود متکلمی اشعری مسلک است توانسته با بهره جستن از توانمندی کلامی و در پرتو برخورداری از تسامح نسبی گزارشی محققانه تر درباره فرقه ها به دست دهد. هر چند او از بغدادی نیز نقل می کند و بغدادی، از دیدگاه رازی، امانت دار نیست، اما وی در بسیاری از فصول و مباحث مستقل از دیدگاه های بغدادی و اسفراینی و دیگران است تا جایی که می توان گفت، کتاب او مهم ترین کتاب درباره فرقه های اسلامی و کتابی است که توانسته است شکاف میان قدیم و جدید را در تاریخ فلسفه پر کند. کتاب الملل و النحل به زبان های مختلفی از جمله فارسی، ترکی و آلمانی برگردانده شده و یکی از مهم ترین چاپ های آن چاپی است با مقدمه محمد سید گیلانی که در سال 1381ق یا 1961م، در قاهره منتشر شده است.

اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین
این کتاب از آثار مختصر در زمینه فرقه های اسلامی است که فخرالدین رازی (د، 606ق) مولف پر کار شافعی مذهب آن را فراهم نهاده است. مولف در این کتاب مختصر در هشت باب به بررسی عقاید معتزله، خوارج، روافض، مشبهه، کرامیه، جبریه، جهمیه، نجاریه، ضراریه، بکریه (پنج فرقه اخیر همه در باب ششم)، مرجئه و صوفیان پرداخته است. کتاب اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین در چند نوبت به چاپ رسیده است که از آن جمله می توان از چاپ نخست آن با مقدمه علی سامی نشار در قاهره، مکتبه النهضه المصریه به سال 1356ق یا 1938م، و هم چنین چاپ دیگری در مصر که به سال 1398ق، در مکتبه الکلیات الازهریه و با شرح و توضیح طه عبدالرؤوف سعد و مصطفی الهواری صورت پذیرفته است نام برد. این کتاب به فارسی برگردانده نشده است.

منابع فرقه شناسی شیعه
اما افزون بر این منابع که مولفان سنی مذهب، به طور عمده کسانی که بر مسلک اشعری و مذهب فقهی شافعی بوده اند، آن ها را تالیف کرده اند، باید از دو منبع عمده شیعی نیز نام برد. این دو منبع که شباهت های بسیاری با یکدیگر دارند عبارتند از، فرق الشیعه و المقالات و الفرق.

فرق الشیعه
این کتاب که پس از کتاب اختلاف الشیعه، محمد بن هارون مشهور به ابوعیسی وراق نخستین کتاب فرقه شناسی درباره ی همه ی فرقه های شیعه است، اثری از ابو محمد حسن بن موسی بن حسن نوبختی است. او از ناموران خاندان نوبختی است که منابع شیعه وی را توثیق کرده اند. چهل و چهار اثر برای او نام برده اند که یکی از مهم ترین آن ها همین فرق الشیعه است. هر چند نوبختی پس از ابوخلف اشعری قمی یعنی در سده چهارم هجری در گذشته، اما کتاب او پیش از المقالات و الفرق اشعری انجام یافته و همین امر است که بر ارزش این کتاب در مقایسه با المقالات و الفرق می افزاید. فرق الشیعه با پیگری روندی تاریخی از ظهور آغازین فرقه ها، ظهور تشیع و سپس شکل گرفتن فرقه های مختلف شیعی و بروز انشعاب ها در جامعه در هر یک از مراحل تاریخی نام می برد و از این نظر دارای ارزشی تاریخی است، هر چند در بیان جزئیات، استنادهای تاریخی کمتری دارد. کتاب فرق الشیعه را برای نخستین بار هلموت ریتر در سال 1931م، در استانبول چاپ کرده و برای بار دوم نیز محمد صادق آل بحرالعلوم در سال 1355ق یا 1936م، آن را همراه با تصحیح و مقدمه در نجف اشرف چاپ کرده است. محمدجواد مشکور کتاب یاد شده را به فارسی برگردانده و این ترجمه در تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی به سال 1362 منتشر شده است.

المقالات و الفرق
این کتاب اثری از ابوخلف سعدبن عبدالله اشعری قمی از معاصران نوبختی است که پس از 301ق، درگذشته است. او مانند نوبختی در منابع رجالی شیعه توثیق شده و سی و شش اثر از وی نام برده اند که یکی از مهم ترین آن ها همین کتاب المقالات و الفرق است. این کتاب همانندی بسیاری با فرق الشیعه نوبختی دارد، و این همانندی خود را هم در ترتیب و چینش کتاب و هم در درون مایه و نگرش آن نشان می دهد، به گونه ای که گاه به سختی می توان این دو اثر را از یکدیگر جدا کرد. البته با وجود این، کتاب المقالات و الفرق در مقایسه با فرق الشیعه افزوده هایی چند دارد. کتاب المقالات و الفرق که گاه از آن با عنوان مقالات الامامیه و فرق الشیعه نیز یاد شده در سال 1341 با مقدمه و توضیحات محمدجواد مشکور در تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگیف، فرانکلین سابق، چاپ شده است. ظاهرا ترجمه ای از این کتاب در اختیار نیست.

فرقه شناسی در منابع تاریخی و دانش نامه ای
اما از کتاب های رسمی ملل و نحل که بگذریم در برخی از منابع تاریخی یا دانشنامه ای نیز گزارش هایی درباره فرقه ها به دست داده شده که از آن جمله باید از دو اثر یکی مربوط به سده چهارم و دیگری سده هشتم، یعنی البدء و التاریخ و الخطط المقریزیه، یاد کرد.

البدء و التاریخ
مولف این کتاب مطهر بن مطهر یا مطهر بن طاهر مقدسی است و گاه به خطا ابوزید احمد بن سهل بلخی (د، 322ق) را نیز مولف آن دانسته اند. مقدسی در کتاب خود البدء و التاریخ فصل نوزدهم را به فرقه های اسلامی اختصاص می دهد و از فرقه های شیعه، خوارج، مشبهه، معتزله، مرجئه، صوفیه و اصحاب حدیث سخن به میان می آورد. این کتاب را برای نخستین بار کلیمان هوارت در سال 1906م. در پاریس همراه با ترجمه ای به زبان فرانسه منتشر کرد و بعدها نیز چاپ های دیگری در جهان عرب از آن انجام پذیرفت که از آن جمله می توان از چاپ قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه یاد کرد.

الخطط المقریزیه
یکی از آثار تاریخی که به تاریخ مصر اختصاص دارد کتابی با نام المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار است که به اختصار از آن با نام الخطط المقریزیه یاد می شود. این کتاب تالیف تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی مقریزی (د، 845ق) است و مولف در بخشی از آن به بررسی فرقه ها و عقاید آنان پرداخته است. وی در این بخش از خطط از ده فرقه اصلی به عنوان فرقه های از میان رفته سخن می گوید و از آن پس به بررسی فرقه ای که نماینده کنونی اندیشه اسلامی، در زمان حیات وی، است می پردازد. ده فرقه ای که از دیدگاه او از میان رفته اند عبارتند از، معتزله، مشبهه، قدریه، مجبره، مرجئه، حروریه، نجاریه، جهمیه، روافض و خوارج.
مقریزی در کتاب خود بر خلاف برخی از دیگر منابع فرقه شناسی که تنها به عقاید بسنده می کرده اند گاه به سیر تحول درونی فرقه ها نیز می پردازد، هر چند کتاب او نیز مانند بسیاری از دیگر منابع تحت تاثیر تعصب فرقه ای است، تاجایی که پس از تبیین مذهب اشعری می نویسد هر کس بر خلاف این مذهب، مذهبی دیگر آشکار سازد خون اش ریخته شود. از کتاب الخطط المقریزیه چاپ های متفاوتی در اختیار است که از آن جمله می توان از چاپ مصر این کتاب که به صورت افست نیز در مکتبه المثنی بغداد تجدید شده و هم چنین دو چاپ متاخرتر این کتاب در سال 1418ق یا 1998م، نام برد که یکی در قاهره و به تحقیق محمد زینهم و مدیحه شرقاوی در مکتبه مدبولی و دیگری در بیروت و به تحقیق خلیل منصور در دارالکتب العلمیه انجام پذیرفته است.

منابع عموی فرقه شناسی
اما از آن روی که تنها بخشی از اطلاعات تاریخی درباره فرقه ها و سیر تحولات درونی و بیرونی آن ها در این منابع فرقه شناسی وجود دارد، مولف افزون بر آثار یاد شده از چند دسته دیگر از منابع نیز بهره جسته است، این منابع عبارتند از:
1. آثار عمومی تاریخ نگاری، از قبیل آنچه مسعودی، طبری، ابن اثیر، خلیفه بن خیاط و کسانی دیگر فراهم کرده اند.
2- آثار کلامی قدیم جدید در مکتب ها و فرقه های مختلف.
3- کتاب های طبقات و تراجم که در زمینه های گوناگون و با نظر به مقطع های مختلف تاریخ یا پیروان مذاهب یا فرقه های معینی سامان یافته است.
4- منابع حدیث ای اعم از مجموعه ها یا تک نگاری ها و نیز اعم از آنچه نزد اهل سنت معتبر شمرده شده یا آنچه نزد شیعه یا دیگر طوایف معتبر است.
5- گزارش هایی که در منابع مختلف قدیم و جدید درباره ی تاریخ فلسفه، تاریخ علم کلام و تاریخ ادبیات عرب و علوم وابسته به دست داده شده است.
6- مطالعات جدید درباره فرقه ها یا ناموران اندیشه دینی، خواه آنچه خاور شناسان انجام داده اند، یا در جهان عرب و به قلم نویسندگان معاصر عرب فراهم آمده و یا آنچه در حوزه ادبیات مکتوب فارسی و بدین زبان در اختیار است. البته ذکر این منابع به این معنا نیست همه این منابع استقصا شده، اما این اندازه هست که بخش عمده ای از این آثار از نظر گذشته و محل استناد نیز قرار گرفته است.