اناجیل غیر رسمی در مسیحیت (زندگینامه)

انجیل یوسف نجار

انجیل یوسف نجار در قرن چهارم میلادی یا حدود سال 400 به زبان یونانی در مصر نوشته شده و اکنون نسخه های لاتینی، قبطی و عربی آن موجود است. البته برخی اصل این نوشته را قبطی دانسته اند. در واقع، این نوشته داستان زندگی یوسف نجار است که در ضمن آن، قدری از زندگی مریم و نیز تولد عیسی آمده است. داستان زندگی یوسف را عیسی برای شاگردانش بر فراز کوه زیتون نقل می کند. یوسف در بیت لحم نجاری می کرد و مریم در معبد خداوند به خدمت مشغول بود. یوسف، که پیش تر ازدواج کرده و دارای فرزندانی بود، به سرپرستی مریم انتخاب شد. مریم به وسیله روح القدس آبستن شد و فرشته خداوند یوسف را از ماوقع مطلع کرد. ماجرای سرشماری پیش آمد و در راه عیسی متولد می شود و هیرودیس دستور قتل عام اطفال را می دهد و خانواده یوسف به مصر می گریزد و سپس با مرگ هیرودیس به ناصره جلیل باز می گردد.
آنچه گذشت، در نه باب اول این نوشته آمده، که مشابه دیگر اناجیل کودکی است و تنها در جزئیات متفاوت است. از باب دهم سخن از کهنسالی یوسف است که به 111 سالگی رسیده و کاملا سالم است. عیسی در خانواده یوسف بود و فرشته خداوند یوسف را از مرگ او مطلع کرد. یوسف به دعا مشغول شد و به مرض مرگ مبتلا گشت. یوسف روح خود را تسلیم کرد و به هنگام مرگ، سخنانی به زبان آورد و کلمات ایمان را شهادت داد. یوسف در حال احتضار بود و عیسی برای او دعا کرد و میکائیل و جبرائیل روح او را به مکان ابرار منتقل کردند و بدن او را فرشتگان تکفین کردند و عیسی خطاب گفت که حتی بدن او از بین نمی رود. یوسف به خاک سپرده شد. در پایان، سخنی درباره مرگ آمده است و آن این که مرگ به خاطر گناه آدم بر همگان عارض می شود و شاگردان مسیح در این باره از او سؤالاتی کردند. ویژگی این نوشته آن است که بحث هایی الهیاتی درباره آخرت شناسی مطرح کرده است. برخی با توجه به این مباحث تاریخ نگارش کتاب را حدود سال 400 میلادی تعیین کرده اند.

انجیل صعود مریم

انجیل صعود مریم در قرن پنجم و در حدود سال 400 میلادی در مصر به زبان یونانی نوشته شده و به زبان های سریانی، قبطی، عربی و لاتین ترجمه شده و نسخه هایی خطی از این ترجمه ها موجود است. در بخشی از این نوشته آمده است که عیسی دو سال پس از صعود، بر مادرش مریم ظاهر شد و به او مرگ قریب الوقوعش خبر داد. پس از وفات مریم، معجزات و شفاهایی به واسطه جسد او رخ داد تا این که عیسی روح را به بدن او برگرداند و به بهشت منتقل شد. این عمل در حضور رسولان رخ داد و پس از آن بود که بدن مریم به خاک سپرده شد بود. در نسخه عربی جزئیات بیشتری از زندگی مریم، مانند معجزات، عبادت و طلب شفاعت از او و نیز اعیادی که برای احترام به او گرفته شده، آمده است.
گفته می شود که این سند در تنسیق آموزه «صعود مریم»، که در سال 1950 توسط پاپ پیوس دوازدهم قانونی اعلام شد، نقش مهمی داشته است.

اناجیل مربوط به حوادث پایان زندگی عیسی

برخی از نوشته ها به حوادث پایان زندگی عیسی از قبیل رنج های او و برخاستن او از قبر پرداخته اند. این حوادث در هر چهار انجیل قانونی با تفاوت هایی نقل شده، اما گاهی بین این نوشته های غیرقانونی، و اناجیل قانونی تفاوت هایی دیده می شود:

1. انجیل پطرس
انجیل پطرس، که تنها بخشی از آن باقی مانده، بخش پایانی زندگی عیسی، یعنی از محاکمه تا پایان زندگی زمینی و رستاخیز او را حکایت می کند. هر چند نمی توان تاریخ دقیق نگارش آن را تعیین کرد، اما باید گفت که این نوشته یکی از قدیمی ترین اناجیل اپوکریفایی است و در نیمه اول قرن دوم و شاید حدود سال 130 میلادی در سوریه نوشته شده است. یوسبیوس در قرن چهارم از سراپیان که در سال 190 میلادی اسقف انطاکیه بود، نقل کرده است که انجیل پطرس در روسوس در نزدیکی انطاکیه به صورت علنی قرائت می شده است.
اریجن در تفسیرش بر انجیل متی (10:17) می گوید که انجیلی به نام انجیل پطرس توسط کسانی که معتقد بودند که برادران عیسی از ازدواج قبلی یوسف بودند، مورد استفاده قرار می گرفته است. گفته می شود که از آنجا که در این نوشته به این اشاره شده که عیسی در بالای صلیب اصلا رنج نکشید و احساس درد نکرد، پس نویسنده باید از کسانی باشد که جسم عیسی را نه جسم واقعی، بلکه جسم ظاهری می دانسته است. همچنین نویسنده از اناجیل رسمی، به ویژه اناجیل همنوا، استفاده کرده است. از نکات قابل توجه در این انجیل آن است که نویسنده پیلاطس، سردار رومی، را از قتل عیسی تبرئه می کند و همه اتهام را متوجه هیرودیس یهودی می کند. به هنگام برخاستن او از قبر حوادث شگفتی رخ می دهد و حتی دشمنان او از برخاستن او مطلع می شوند.
سه مرد، که قد دو نفر از آنان به آسمان می رسد و نفر سوم که رهبر آنان است و قدش از آسمان هم می گذرد، همراه صلیب از قبر بیرون آمدند و آنان از صلیب، که تشخص یافته، اموری را می پرسند و او پاسخ می دهد. عیسی بعد از قیام بر عده زیادی ظاهر شد و... در سال 1886 دست نوشته ای به زبان یونانی از این انجیل، که بخش هایی از آن را شامل می شد، در مصر کشف شد که همین بخش در دست است.

2. انجیل نیقودیموس (اعمال پیلاطس)
نام این نوشته در ابتدا اعمال پیلاطس بوده و در سنت لاتینی و از حدود سده های 13 و 14م. به نام انجیل نیقودیموس (فردی که پس از سال ها ابتلا به فلج به دست عیسی شفا یافت) معروف شده است. مطابق این سنت فردی مسیحی به نام انانیاس ادعا کرد که در سال 425 گزارشی را، که از نیقودیموس به زبان عبری بوده، به زبان یونانی ترجمه کرده است. با این حال، احتمال قوی داده شده که این نوشته در اصل به زبان یونانی نوشته شده و برخی زبان لاتینی را نیز احتمال داده اند.
ژوستین و ترتولیان به «کتاب اعمال پیلاطس» اشاره کرده اند که البته معلوم نیست که مقصود همین کتاب باشد. به هر حال، این کتاب دارای دو بخش است. بخش نخست کتاب به محاکمه عیسی و صلیب او اختصاص یافته است در این بخش تلاش شده که پیلاطس از اتهام قتل مسیح تبرئه شود و یهودیان عامل قتل قلمداد شوند. بخش دوم کتاب به نزول عیسی به دوزخ اختصاص یافته است. گفته می شود که این دو بخش در دو زمان نوشته شده و بعدا به هم ملحق شده است. بخش دوم قدیم تر است و احتمالا در قرن دوم نوشته شده و بخش اول در قرن چهارم نوشته شده است. با این حال، نمی توان زمان دقیقی برای زمانی که این دو به هم ملحق شده، تعیین کرد. نسخه های متعددی از این اثر به زبان های یونانی، سریانی قبطی، جشی، ارمنی و لاتینی موجود است.

اناجیل یهودی- مسیحی

برخی از اناجیل اپوکریفایی با گرایش یهودی نگاشته شده که گفته می شود احیانا مسیحیان یهودی الاصل آن را به وجود آوردند یا در میان آنان رواج داشته است. سه نوشته تحت این عنوان قرار می گیرد که گفته می شود که پاسخ به این پرسش که این سه واقعا سه تاست یا یکی، بسیار مشکل است. برخی بر آنند که از این سه نوشته، یعنی انجیل عبرانیان، انجیل ناصریان و انجیل ابیونی ها، دومی و سومی نسخه اصلاح شده اولی است. جروم به انجیلی عبری که در میان ابیونی ها رواج داشت و انجیلی عبری که ناصریان (نصرانیان)، ساکن در شمال سوریه، آن را معتبر می دانستند، اشاره می کند و می گوید که او انجیلی عبری را به لاتین ترجمه کرده است. به هر حال، از این اناجیل سه گانه تنها قطعه هایی در دست است که نویسندگان سده های نخست مسیحی آن را نقل کرده اند و تعیین این که هر یک از این قطعه ها دقیقا از کدام انجیل بوده یا این که اساسا از یک نوشته بوده، مشکل است. از آنجا که از این سه انجیل نسخه ای نمانده و تنها به نامش اشاره شده یا فقره ای از آن نقل شده، گاهی آنها را اناجیل گمشده می خوانند.

1. انجیل عبرانیان
این اثر، اصل آن باقی نمانده و ما تنها با اشاره هایی که کلمنت، اریجن، یوسبیوس و جروم به آن کرده و قطعه هایی که از آن نقل کرده آن را می شناسیم. این انجیل در اصل به زبان آرامی یا عبری نگاشته شده و در میان مسیحیان یهودی الاصل مصر در قرن دوم رواج داشته است. پس این انجیل در اواخر قرن اول یا اوایل قرن دوم نگاشته شده است. گویا جروم نسخه ای از این اثر را در قرن چهارم در انطاکیه یافته و آن را اصل سامی برای انجیل متای قانونی انگاشته و قسمت هایی از آن را ترجمه کرده است. از فقراتی که از این انجیل باقی مانده مقام والای یعقوب، برادر عیسی، استفاده می شود و مسیحیان یهودی الاصل چنین اعتقادی داشته اند.
همچنین عیسی، روح القدس را مادر خود خوانده و بنابراین مؤنث تلقی شده است و این امر ریشه سامی دارد. این امور از اصل سامی این نوشته حکایت می کند. هم چنین از این نوشته، این عبارت نقل شده که «مرا لمس کنید و بدانید که من روح نیستم بلکه جسم هستم.» (همان) این عبارت بیشتر یهودی بودن اثر را نشان می دهد و در مقابل انجیل پطرس قرار دارد که جسم عیسی را ظاهری می دانست.

2. انجیل ناصریان (نصرانیان)
این نوشته به زبان آرامی یا عبری در اوایل قرن دوم در شمال سوریه، یعنی همان جایی که ناصریان (نصرانیان) می زیستند، نوشته شده است. بسیاری از نویسندگان سده های نخست به این انجیل اشاره کرد، از آن نقل کرده اند. حدود سی فقره که از این کتاب نقل شده، اکنون باقی مانده و این فقرات شباهت بسیار زیاد این نوشته را با انجیل متای قانونی نشان می دهد. این انجیل نیز اهمیت زیادی به شخصیت یعقوب، برادر عیسی، می دهد. به هر حال شباهت زیاد این نوشته با انجیل متی باعث شده که کسانی این نوشته را همان انجیلی بدانند که یوسیبیوس در قرن چهارم از پاپیاس در قرن اول نقل کرده که متای حواری انجیل خود را به زبان عبری نوشت و دیگران آن را به یونانی ترجمه کردند. باز گفته می شود که این انجیل همان انجیل عبرانیان است که جروم در نزدیکی انطاکیه کشف کرد.

3. انجیل ابیونی ها
ابیونی ها فرقه ای از مسیحیان بودند که در سده های نخست از درون مسیحیان یهودی گرا بیرون آمدند و اعتقاداتی خاص داشتند. آنان با اعتقادات پولس درباره مسیح و نیز نفی شریعت مخالف بودند. گفته می شود که آنان از میان اناجیل رسمی تنها انجیل متی را قبول داشتند. انجیل منسوب به ابیونی ها در حدود سال 150 و به زبان یونانی نوشته شده است. و در آن مطالبی نقل شده که تفکیک آن از مطالب مذکور در دو انجیل قبل مشکل است. این انجیل که تا حدی شبیه انجیل متای قانونی بوده، نکات خاصی داشته است. تعمید مسیح و انتخاب دوازده حواری را نقل می کند، ولی گویا سه انجیل همنوا، متی، مرقس و لوقا را در این باره ترکیب کرده است. این انجیل بقای بکارت مریم پس از تولد عیسی را انکار می کند و می گوید عیسی پس از تعمید، فرزند خدا شد. گفته می شود که رد پایی از تعالیم گنوسی ها در این کتاب دیده می شود.

اناجیل گنوسی (اناجیل کشف شده در نجع حمادی)

گنوسی های مسیحی گرایشی بودند که مسیحیت قرن دوم و سوم را به شدت تحت تأثیر قرار دادند. تا قبل از قرن حاضر همه اطلاعات درباره آنان منحصر به ردیه هایی بود که آبای اولیه کلیسا در رد آنان نگاشته بودند. در سال 1945 در مصر علیا در منطقه ای به نام نجع حمادی مجموعه ای عظیم کشف شد که بسیاری از امور را روشن کرد. این مجموعه مشتمل بر سیزده کتاب است که هر یک از این کتاب ها شمار زیادی از نوشته ها را در بردارد. این نوشته ها که از یونانی به قبطی ترجمه شده، در سده های سوم و چهارم گردآوری و برگردان شده است، اما اصل آنها به سده های قبل مربوط است. این مجموعه به لحاظ محتوایی بسیار گوناگون است، اما بخش عمده آن شبیه مجموعه عهد جدید رسمی است و عنوان انجیل، رساله، مکاشفه و... را دارد. در این مجموعه چندین نوشته وجود دارد که عنوان انجیل را دارند.

1. انجیل توماس
این نوشته، که با انجیل کودکی توماس متفاوت است، بر خلاف آن نه حوادث زندگی عیسی، بلکه سخنان و تعالیم او را در بردارد. در ابتدای این نوشته آمده است: «این است سخنان سری عیسای زنده که و یهودا توماس همزاد آن را نوشت.» در برخی از کلیساها توماس را، که یکی از حواریان عیسی است، برادر دوقلوی عیسی می دانسته اند. از خود این نوشته بر می آید که توماس از نظر مقام و معرفت بالاتر از دیگر حواریان، حتی پطرس، بوده است و عیسی تعالیمی سری را به او سپرد که دیگران تحمل شنیدن آنها را نداشتند. پس این نوشته همان طور که از ابتدایش پیداست، نوشته ای سری و باطنی است و در واقع گنوسی ها به چنین تعالیمی قائل بودند. این نوشته در نیمه دوم قرن دوم، یا اندکی قبل از آن، به زبان یونانی و احتمالا در سوریه نوشته شده و در قرن سوم به قبطی ترجمه شده است.
انجیل توماس مشتمل بر 114 سخن از حضرت عیسی است که 40 عدد از آنها جدید است و مابقی به گونه ای در اناجیل همنوا و دیگر نوشته ها آمده است. گویا نویسنده از منابع مختلف قبلی جمع آوری کرده و به آنها شکل و ادبیات گنوسی داده است. این که رابطه این نوشته با اناجیل همنوا به لحاظ منبع شناختی چیست، دانشمندان در پاسخ به آن به جواب روشنی نرسیده اند.

2. انجیل فیلپس
این نوشته در واقع تعالیم گنوسی ها، یعنی شاخه والنتینوسی آنها، را در بردارد. والنتینوس بزرگ ترین متفکر گنوسی قرن دوم بود که در اواسط قرن دوم مدارسی را در مصر و قبرس ایجاد کرد که تا قرن چهارم دایر بود و مکتب مشهوری را در شهر رم بنا نهاد. به هر حال، تعالیم والنتینوس باطنی بود و ایرنئوس قدیس کتاب معروفش به نام علیه بدعت ها را بیشتر در رد اندیشه های والنتینوسی اختصاص داد. نوشته موسوم به انجیل فیلپس، که در آن از میان حواریان عیسی تنها نام او آمده و احتمالا به همین جهت بعدا این نوشته به او منسوب شده، مشتمل بر 127 بند است. محتوای این کتاب، بیان سری و باطنی از شعائر مسیحیت و نیز بیان تعالیم دیگر والنتینیوسی گنوسی است. این نوشته در اصل به زبان یونانی در قرن دوم و احتمالا به قلم والنتینوس نوشته شده است. نسخه فعلی، ترجمه قبطی از یونانی است که احتمالا در نیمه دوم قرن سوم انجام گرفته است. در سده های نخست اپیفانوس به انجیل فیلپس که گنوسی های مصر مورد استفاده قرار می داده اند، اشاره می کند و از آن نقل می کند; اما آنچه او نقل کرده در نوشته فعلی یافت نمی شود.

3. انجیل حقیقت
یکی از آثاری که در مجموعه ای قرار دارد که در نجع حمادی کشف شد، نوشته ای است به نام «انجیل حقیقت». ایرنئوس در کتاب علیه بدعت ها که به ربع آخر قرن دوم متعلق است، می گوید: «اما آنان پیرو والنتینوسند... به این مباهات می کنند که غیر از اناجیل موجود اناجیل دیگری در اختیار دارند. در واقع، آنان جسارت را به حدی رسانده اند که نوشته ای را که از تألیف آن، زمان چندی نگذشته "انجیل حقیقت" می نامند، هر چند به هیچ وجه موافق اناجیل شاگردان مسیح نیست.»
برخی از فقراتی که ایرنئوس نقل کرده و در «انجیل حقیقت» موجود نیز یافت می شود، حاکی از آن است که ایرنئوس به همین کتاب اشاره کرد است. به هر حال، نویسنده این کتاب از پیروان والنتینوس یا شخص او بوده است. این کتاب شباهت زیادی به شکل و صورت اناجیل موجود ندارد و به همین سبب برخی حتی نام گذاری را نادرست شمرده اند. این نوشته نیز محتوی تعالیم گنوسی والنتینوس است و تعالیم زیادی را درباره مسیح شناسی خاص این گروه در بردارد. این کتاب در قرن دوم در اسکندریه به زبان یونانی نوشته و بعدا به قبطی برگردانده شده است.

4. انجیل مصریان
نوشته دیگری که در مجموعه نجع حمادی وجود دارد و حاوی تعالیم گنوسی است، «کتاب مقدس روح بزرگ نادیدنی» نام دارد و انجیل مصریان نیز خوانده می شود. باید توجه داشت این نوشته با نوشته دیگری که با همین عنوان انجیل مصریان در اختیار پدران اولیه کلیسا بوده و از آن نقل کرده اند (و در بخش بعد به آن خواهیم پرداخت)، کاملا متفاوت است. به هر حال، این نوشته اثری قبطی است و در واقع کتابی اعتقادی است و برخی روا ندانسته اند که تحت عنوان «انجیل» بدان اهمیت زیادی دهند. با این حال، نوشته مذکور به لحاظ مطالعه اندیشه های گنوسی سده های نخست، می تواند قابل توجه باشد. برای نمونه، در این نوشته این اندیشه گنوسی توضیح داده شده که چگونه از خدای پدر توصیف ناشدنی سه قدرت پدر، مادر و پسر به ظهور می رسد و همین طور سلسله قوای پایین تر از اینها ناشی می شود.

5. انجیل یوحنای دروغین
نوشته دیگری که در مجموعه نجع حمادی قرار دارد، انجیل یوحنای دروغین است. این اثر در ابتدای قرن دوم نوشته شده و بعدا به قبطی ترجمه شده است. از خود نوشته بر می آید که آن را مسیح در بالای کوه زیتون به یوحنا وحی کرده است. در این اثر تلاش شده که تعالیم گنوسی در قالب تفسیر سفر پیدایش ارائه شود.